- Advertisement -
Η βασική παρακαταθήκη του π. Γεωργίου Φλωρόφσκι, του σημαντικότερου ίσως ορθόδοξου θεολόγου του εικοστού αιώνα, είναι γνωστή ως «νεοπατερική σύνθεση». Το συγκεκριμένο βιβλίο του Πολ Γκαβρίλιουκ εξετάζει με κριτικό τρόπο τόσο τον ίδιο όσο και την πολύπτυχη σχέση του με τους διανοητές της ρωσικής πνευματικής αναγέννησης. Προσπαθεί επίσης ν’ αμβλύνει την ιδέα ότι ανάμεσα σε «μεταπατερικούς» (δηλ. τους εκπροσώπους της Ρωσικής Θρησκευτικής Αναγέννησης) και «νεοπατερικούς» θεολόγους υπάρχει αληθινά ασυμφιλίωτο χάσμα. Για να το πετύχει αυτό, επισημαίνει τις πλούσιες πνευματικές οφειλές του π. Γεωργίου Φλωρόφσκι σε αυτούς: αφενός αμφισβητείται η διαδεδομένη άποψη περί σφοδρού αντιδυτικισμού του, και αφετέρου ασκείται κριτική στις βάσεις της θεολογικής του πρότασης.
Αρχικά, είναι γνωστό ότι αυτός ο σπουδαίος ρώσος θεολόγος στην πραγματικότητα δεν είχε σπουδάσει ποτέ θεολογία. Αντίθετα, ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκι είχε σπουδάσει φιλολογία και ιστορία, και αυτές του οι σπουδές τού εξασφάλισαν τα εργαλεία για την ιχνηλάτηση της ιστορικής πορείας διαμόρφωσης της ορθόδοξης θεολογίας. Συγκεκριμένα, τα δύο κύρια ενδιαφέροντά του ήταν ανέκαθεν η ρωσική πνευματική ιστορία (θρησκευτική φιλοσοφία) και η εκκλησιαστική σκέψη των πατέρων. Με τη διασταύρωσή τους, θα προκύψει η «νεοπατερική σύνθεση». Πιο συγκεκριμένα, συνδυάζοντας την ιστορική πραγμάτευση με τη θεολογική ερμηνευτική, ο π. Γεώργιος θα επιχειρήσει ν’ ανασυγκροτήσει το περιεχόμενο της ορθόδοξης ρωσικής θεολογίας, με αποκορύφωμα το μεγάλο του σύγγραμμα Δρόμοι της ρωσικής θεολογίας.
Ηδη από τις προπτυχιακές του σπουδές, θα μελετήσει ανεξάρτητα τα κλασικά έργα της αρχαιοελληνικής και της σύγχρονης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, ενώ στο πλαίσιο της διδακτορικής του διατριβής, ο π. Γεώργιος θα διερευνήσει συστηματικά τη φιλοσοφία της ιστορίας του «πατέρα» τού ρωσικού σοσιαλισμού, Αλεξάντερ Χέρζεν. Ταυτιζόμενος με τον αντιιστορικισμό του Χέρζεν, ο Φλωρόφσκι, από το διάστημα 1920-1930, θ’ απορρίψει σθεναρά τις θεωρίες κοινωνικής προόδου που κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή στη Ρωσία και είχαν διαμορφωθεί στον ευρωπαϊκό χώρο από θετικιστές, ιδεαλιστές και σοσιαλιστές διανοητές. Συγχρόνως, θ’ απαρνηθεί και κάθε οπτική που θεάται το ιστορικό γίγνεσθαι σαν αυτό να ήταν μια οργανική ενότητα. Στη θέση τους, ο π. Γεώργιος θ’ αντιπροτείνει έναν περσοναλισμό που εδράζεται στην απαράγραπτη αξία και μοναδικότητα εκάστου ανθρώπου, ο οποίος είναι και ο μόνος διαμορφωτής της ιστορίας. Ο συγγραφέας τονίζει πως αυτός ο περσοναλισμός αντλήθηκε απευθείας από τον Χέρζεν και δεν «ανακαλύφθηκε» από τον Φλωρόφσκι στην ανάγνωση των εκκλησιαστικών πατέρων.
Αντίθετα, ο τελευταίος προσέγγισε τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς υπό περσοναλιστικό πρίσμα, ακριβώς επειδή είχε αναπτυχθεί αυτό μέσα του από την εμβάθυνση στον Χέρζεν. Για τον Χέρζεν όμως η ίδια η ιστορία δεν διαθέτει κανένα εσωτερικό νόημα. Ο ρώσος θεολόγος θα ενστερνισθεί αυτή την ιδέα μερικώς, εκδηλώνοντας έναν ιστορικό «αγνωστικισμό», σύμφωνα με τον οποίον η ανθρώπινη ιστορία δεν δείχνει έμπλεη κάποιου εσωτερικά δικού της νοήματος, αλλά δεν αποκλείεται η ύπαρξη αυτού έξω από αυτή. Με αυτόν τον τρόπο, ο Φλωρόφσκι θα μετατοπίσει το νόημα της ιστορίας στον χώρο έξω από τα όριά της, δηλαδή στο (χριστιανικό) εσχατολογικό επίπεδο.
Ο Πολ Γκαβρίλιουκ καταλογίζει στον Φλωρόφσκι την αντίφαση ότι παρότι εκείνος αρνούνταν ρητά τις καθολικότητες και τις «οργανικές» ιστορικές συλλήψεις, προκρίνοντας τη σημασία της κάθε ξεχωριστής ατομικής δράσης, ο ίδιος δεν δίστασε να στηρίξει τη θεολογία του πάνω σε οργανικά θεμέλια. Ενα τέτοιο θεμέλιο είναι η ιδέα του «πνεύματος των πατέρων». Παρόμοια, θα επισημάνει ότι η απόρριψη των θεωριών οργανικής προόδου δεν συνεπάγεται λογικά και την απόρριψη κάθε μορφής οργανικής «εξέλιξης», όπως ο Φλωρόφσκι νόμιζε.
Σε αυτό το σημείο γίνεται και μια καίρια επισήμανση του Γκαβρίλιουκ: η «νεοπατερική σύνθεση» δεν αποτελεί απλή επιστροφή σε κάποια παρελθοντική παράδοση, αλλά μια επίκαιρη εξιστόρηση με φιλοδοξίες βαθύτερης ερμηνείας της πατερικής σκέψης. Στην απόπειρά του να ερμηνεύσει την πατερική σκέψη, ο Φλωρόφσκι θα εμπνευσθεί σημαντικά από τη θεωρία περί «εφευρετικού ψυχολογισμού», του εβραιορώσου θεωρητικού της λογοτεχνίας Μιχαήλ Γέρσενζον. Σύμφωνα με τον Γκέρσενζον, δεν επαρκεί η ιστορική ανασυγκρότηση των ιδεών, αλλά πρέπει να διεισδύει κανείς και στις ενδότερες προθέσεις και επιθυμίες του διανοητή που εξετάζει. Αν, πάντως, ο Φλωρόφσκι δεν ολοκλήρωσε την ιστορικοθεολογική σύνθεσή του, αυτό συνέβη διότι μια τέτοια σύνθεση την κατανοούσε ως κάτι εξ ορισμού ανολοκλήρωτο και συνεχιζόμενο εις το διηνεκές.
Η περίφημη θεωρία της «Δυτικής αιχμαλωσίας» της Ορθοδοξίας, διαμορφώθηκε από τον Φλωρόφσκι τόσο από την επιρροή του από το κίνημα του Ευρασιατισμού, μια ριζοσπαστική συνέχιση της παλιάς σλαβοφιλίας, που συνεχίζεται ως και σήμερα στη Ρωσία, με επιφανέστερο εκπρόσωπο τον Αλεξάντερ Ντούγκιν, καθώς και από την καθημερινότητα που αντιμετώπιζε η ρωσική Διασπορά, η οποία είχε καταφύγει στη Δύση, μετά την επικράτηση των Μπολσεβίκων.
Ζώντας στο περιβάλλον της ξενιτιάς, οι ρώσοι εμιγκρέδες διανοούμενοι κλήθηκαν ν’ αντιμετωπίσουν τόσο την καταστροφή των θεσμών της προεπαναστατικής Ρωσίας, όσο και την απειλή του ραγδαίου εκδυτικισμού τους, στις νέες τους εστίες. Πιο απλά, μια μεγάλη πηγή του αντιδυτικισμού ήταν ο φόβος για μια ενδεχόμενη πολιτισμική αφομοίωση των ρώσων εμιγκρέδων. Ως μέλος αυτών, ο Φλωρόφσκι συνδύαζε πάντοτε τη σκέψη της ρωσικής ιντελιγκέντσιας με την ευλάβεια του ορθόδοξου ιερέα. Αυτό εκφραζόταν και στη συνήθειά του να φοράει στο κεφάλι του τόσο τον μοντέρνο μπερέ, όσο και το παραδοσιακό ιερατικό καλυμμαύχι.
Αν η γενιά των Μπερντιάγεφ και Μπουλγκάκοφ πήρε τις αποστάσεις της από την επίσημη και καθεστηκυία Εκκλησία, αναζητώντας μια νέα μορφή θρησκευτικού μυστικισμού-θεοσοφίας, ως αντίδοτο στον ευρωπαϊκό υλισμό, οι θεολόγοι της επόμενης γενιάς, με προκαθήμενο τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκι, θα αποστραφούν αυτή την «αιρετική» κίνηση, και θα στραφούν πίσω στους πατέρες της Εκκλησίας, για καθοδήγηση στα σύγχρονα προβλήματα.
Ο π. Γεώργιος θα μείνει λοιπόν γνωστός ως παθιασμένος υπερασπιστής της ορθόδοξης παράδοσης. Παρότι όμως έμεινε γνωστός για την «αντιδυτική» του στάση (και αυτή θεωρείται ότι διαδόθηκε στην Ελλάδα από τον διδακτορικό φοιτητή του π. Ιωάννη Ρωμανίδη, αλλά και από τον ακαδημαϊκό θεολόγο Χρήστο Γιανναρά), ο Φλωρόφσκι ήταν αρκετά διαλλακτικός πολιτισμικά απέναντι στην Αμερική (όχι τόσο στην Ευρώπη), ενώ δεν έκρυβε τη συμπάθειά του για τη φιλοσοφία του πραγματισμού.
Τέλος, ο Γκαβρίλιουκ διαπιστώνει πως το νεοπατερικό σχέδιό του μέλλει να ξεπερασθεί, γεγονός που φαίνεται τόσο στους σημερινούς υποστηρικτές του (π.χ. ο μητροπολίτης Ιλαρίων Αλφέγιεφ), όσο και στους θεολογικούς του πολεμίους, που θα επισημάνουν στις αρνητικές συνέπειες τον απομονωτισμό που αυτό έφερε στην ορθόδοξη θεολογία, ελπίζοντας, με τη σειρά τους, για μια ευνοϊκότερη σχέση με τη Δύση στο προσεχές μέλλον.
Paul L. Gavrilyuk
Ο π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ και η Ρωσική Θρησκευτική Αναγέννηση
Μτφ: Νικόλαος Ασπρούλης
Εκδ. Αρμός 2022, σελ. 480
Τιμή 20 ευρώ
Comments are closed.