«Η Πάπισσα Ιωάννα συμβολίζει την ανθρώπινη ματαιοδοξία»

^«Ωραία ως άνθος του λειμώνος, σοφή ως βίβλος του Ινκμάρου, πανούργος ως αλώπηξ». Με λέξεις χειρουργικής ακρίβειας περιγράφει ο Εμμανουήλ Ροΐδης την πρωταγωνίστρια ηρωίδα του που αποκάλυψε πριν από 158 χρόνια, μέσα από το «αντιχριστιανικό και κακόηθες», όπως χαρακτηρίστηκε στην εποχή του, μυθιστόρημά του. Η αμφιλεγόμενη και σκανδαλώδης προσωπικότητά της λίγους άφησε ασυγκίνητους. Ο Βοκκάκιος την αναφέρει ανάμεσα στις 106 διάσημες γυναίκες – «Περί ενδόξων γυναικών» (1360-1374) –, ο Πετράρχης στα 1370 στα «Χρονικά ποντιφίκων και αυτοκρατόρων», ο Ραμπελέ στο «Γαργαντούα και Πανταγκριέλ» (1546 και 1548). Την αναφέρουν ακόμα ο Βολταίρος (1764), ο ιταλός αβάς Giambattista Casti (1804), ο Γερμανός Achim von Arnim, οι αδελφοί Γκριμ, ο Σταντάλ (1830), ο Μπρεχτ τον 20ό αι. και το ενδιαφέρον γι’ αυτή την ιστορία δεν έχει τέλος. Κομβικές στιγμές από τον πολυτάραχο βίο της αφηγείται η «Σουίτα δωματίου από την Πάπισσα Ιωάννα». Πρόκειται για συνεπτυγμένη εκδοχή της όπερας του Γιώργου Βασιλαντωνάκη «Πάπισσα Ιωάννα» – ανάθεση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής – σε λιμπρέτο του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη.

Ο Γιώργος Βασιλαντωνάκης, αναφέρει για το έργο: «Σκοπός μου ήταν να σκιαγραφήσω ένα ατίθασο και ασυμβίβαστο πνεύμα, μια φιγούρα τραγική και ρομαντική συνάμα, που συνεχώς μεταλλάσσεται, φθείρεται και επαναπροσδιορίζεται ενάντια σε όλα, μέχρι τελικής πτώσεως.  Η συνθετική προσέγγιση είναι σύγχρονη, ελεύθερη και ανοιχτή σε μουσικά στοιχεία, τεχνικές και διαδικασίες που δεν περιορίζονται χρονικά ή τεχνοτροπικά. Ξεκινάει από ήχους που λειτουργούν αφηγηματικά και στη συνέχεια αποκτούν μουσικά δομική υπόσταση ως πηγές αρμονικού και ηχοχρωματικού υλικού, χτίζοντας μια παράλληλη μουσική αφήγηση που υπηρετεί και εξελίσσεται μαζί με τον εσωτερικό κόσμο των χαρακτήρων και τη δραματική δομή».

Η τρέχουσα εκδοχή του έργου που θα παρουσιαστεί τη Μεγάλη Τρίτη, στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής (μια συνδιοργάνωση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με το υπουργείο Πολιτισμού και την Eurolife FFH), διαπραγματεύεται εκ νέου το υλικό της όπερας σε νέες χρονικές, δραματικές και ενορχηστρωτικές διαστάσεις, προσαρμόζοντάς το σε μια σουίτα δωματίου σε μορφή ορατορίου. Γι’ αυτό το νέο ιδιαίτερο εγχείρημα μιλούν ο μαέστρος και οι βασικοί ερμηνευτές φωτίζοντας με τη δική τους ματιά την πολυδαίδαλη διαδρομή της ηρωίδας από τη στιγμή της γέννησής της έως τον ατιμωτικό θάνατό της.

Μιχάλης Παπαπέτρου

Αρχιμουσικός, μουσική διεύθυνση

«Η σμίκρυνση είναι πιο απαιτητική»

Το συγκλονιστικό έργο του Ροΐδη, που κατακρίθηκε έντονα στην εποχή του λόγω της κριτικής που ασκούσε στην Εκκλησία και τους εκπροσώπους της, έργο – σταθμός στη νεοελληνική λογοτεχνία, κρύβει μια πολύ ενδιαφέρουσα μουσική δραματουργία. Μια ηρωίδα, της οποίας παρακολουθούμε τη ζωή από τη γέννηση έως τον ατιμωτικό της θάνατο. Η ιστορία έχει σίγουρα μια έντονη οπερατική δομή. Μια γυναίκα που αψηφά τους κινδύνους, μεταμφιέζεται, ακολουθεί την πορεία που έχει ονειρευτεί, εξελίσσεται, ερωτεύεται, μεταμορφώνεται. Η εκδοχή του Γιώργου Βασιλαντωνάκη είναι αρκετά σύγχρονη και με έντονο ελληνικό χρώμα. Η μουσική γλώσσα λειτουργεί αφηγηματικά και εξελίσσεται παράλληλα με τον εσωτερικό κόσμο των ηρώων και τη δραματική πλοκή. Στο έργο κυριαρχούν δύο μουσικοί κόσμοι. Ο ένας περιγράφει το ιστορικό πλαίσιο, ενώ ο άλλος την ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση της Ιωάννας. Ολα αυτά κάποιες φορές συνυπάρχουν αρμονικά και άλλες συγκρούονται. Από τη μουσικά αφαιρετική αρχή της όπερας, όπου η ηρωίδα μάς μιλάει για τη ζωή της, φτάνουμε στην τελική βίαιη σκηνή του πλήθους που ζητά την τιμωρία της, υπό τη συνοδεία έντονου ρυθμικού και ηχοχρωματικού στοιχείου, απόλυτα ταιριαστού στις απαιτήσεις της δραματουργίας.

Στο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής της ΕΛΣ θα παρουσιάσουμε την «Πάπισσα Ιωάννα» σε συναυλιακή μορφή, χωρίς σκηνικό και χωρίς κοστούμια. Θεωρώ ότι είναι πολύ δυσκολότερο για τον καλλιτέχνη να διατηρήσει το ενδιαφέρον του κοινού χωρίς τη σκηνική δράση και με συνοδεία έξι οργάνων σε αυτή την εκδοχή. Ωστόσο, πιστεύω ότι δεν λείπει τίποτα από τον μουσικό κόσμο που είχε δημιουργήσει ο συνθέτης αρχικά. Η σμίκρυνση πολλές φορές είναι πιο απαιτητική από τη μεγέθυνση, καθώς ο ακροατής πρέπει να έχει την αίσθηση ότι δεν λείπει κάτι από το τελικό ακρόαμα. Η έξυπνη ενορχήστρωση του Γιώργου Βασιλαντώνακη και σε αυτήν τη μορφή μάς μεταφέρει στον κόσμο της Ιωάννας, τόσο ιστορικά όσο και συναισθηματικά, με τη συμμετοχή σπουδαίων μουσικών, της Χορωδίας της ΕΡΤ και τεσσάρων καταξιωμένων τραγουδιστών.

g

Χρύσα Μαλιαμάνη

Σοπράνο (Πάπισσα Ιωάννα)

«Βαρύ συναισθηματικό φορτίο»

Το συναυλιακό ανέβασμα της «Πάπισσας Ιωάννας» κουβαλάει επάνω του ένα βαρύ συναισθηματικό φορτίο κι ένα τραύμα, λόγω της ακύρωσης της πρεμιέρας της όπερας με την έξαρση της πανδημίας. Μαζί μ’ αυτά, όμως, φέρει και αναμνήσεις της εξαιρετικής συνεργασίας με τον συνθέτη της, Γιώργο Βασιλαντωνάκη, και όλους τους συντελεστές της όπερας «Πάπισσα Ιωάννα», από τους οποίους δεν θα μπορούσα να παραλείψω τον Δημήτρη Καρατζά.

Η παρτιτούρα της Ιωάννας είναι εξαιρετικά απαιτητική τόσο μουσικά όσο και φωνητικά, γιατί ακολουθεί την ψυχική και σωματική εξέλιξη της ηρωίδας, την οποία τόσο ρεαλιστικά και δυναμικά περιγράφει στο λιμπρέτο του ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης. Η Πάπισσα Ιωάννα, παρόλο που καταλήγει να έχει μια τραγική πτώση, κουβαλάει συνάμα και την ελπίδα και το φως μιας γυναίκας που αψήφησε τους νόμους της ανδροκρατούμενης κοινωνίας και του θρησκευτικού κόσμου και τόλμησε να ονειρευτεί και να κυνηγήσει λυσσασμένα το όνειρό της. Αυτό και μόνο καθιστά το έργο εξαιρετικά επίκαιρο και διαχρονικό, βλέποντας γύρω μας και κοιτώντας πίσω στον χρόνο τους αγώνες της γυναίκας να αντιμετωπιστεί ως ίση. Στη σουίτα που θα παρουσιαστεί στο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής παίρνει κανείς μια ιδέα για την ποιότητα και την πολυπλοκότητα του έργου, από το οποίο όμως λείπουν πολλά κομμάτια του παζλ που συνθέτει την πολυτάραχη ζωή της Ιωάννας και των υπόλοιπων χαρακτήρων που την πλαισιώνουν και συντελούν στην εξέλιξη, την εξύψωσή της και την πτώση της. Κι αυτό είναι που κάνει το έργο αυτό να αξίζει και να αξιώνει την παρουσίαση στο κοινό της ολοκληρωμένης μορφής του, ως όπερας.

g

Διονύσης Σούρμπης

Βαρύτονος (Φρουμέντιος / Φλώρος)

«Επίκαιρο από το 1866 μέχρι τις μέρες μας»

Το γνωστό σε όλους μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη «Πάπισσα Ιωάννα», που δημοσιεύτηκε περί το 1866, τολμώ να πω πως είναι επίκαιρο μέχρι τις μέρες μας. Συμβολίζει τη ματαιοδοξία του ανθρώπου. Μια γυναίκα που προσποιείται τον άνδρα προκειμένου να αναρριχηθεί στην ιεραρχική τάξη και να φτάσει στο ανώτατο αξίωμα με όποιο κόστος που στο τέλος το πληρώνει με την ίδια της τη ζωή. Πόσες φορές έχουμε δει στις μέρες μας κάτι τέτοιο από ανθρώπους κάποιας κοινωνικής τάξης που στο τέλος τούς πέταξε η ίδια η φιλοδοξία στο περιθώριο. Εδώ λοιπόν ο Γιώργος παίρνει με απόλυτη γνώση το κείμενο και το ενσαρκώνει πάνω στο πεντάγραμμο δείχνοντας το ανθρώπινο συναίσθημα σε έναν ρόλο όπως αυτός του Φρουμέντιου, τον οποίο και υποδύομαι μέσα από το ερωτικό ντουέτο με την Ιωάννα, και έρχεται κατόπιν η Αρια η οποία είναι γραμμένη πολύ συγκεκριμένα αλλά συνάμα, αν μου επιτρέπεται η φράση, και στο πουθενά. Φωνητικά δύσκολη, ερμηνευτικά εξίσου, δείχνοντας έτσι πολύ σοφά στη μουσική γραφή του την αγωνία, την αβεβαιότητα, τον φόβο, το μίσος που νιώθει και τέλος το πόσο έχει αδειάσει μέσα του αυτός ο άνθρωπος όταν συνειδητοποιεί ότι τον έχει οριστικά αφήσει για τη μάταιη φιλοδοξία της.

g

Μαργαρίτα Συγγενιώτου

Μεσόφωνος (Αγία Λιόβα)

«Φεμινιστικό και ανθρωπιστικό»

Η «Πάπισσα Ιωάννα» είναι ένα έργο βαθιά φεμινιστικό. Η Ιωάννα δεν μεγαλώνει όπως ένα φυσιολογικό κορίτσι. Ζει μαζί με τον πατέρα της τη δύσκολη ζωή του γυρολόγου, χωρίς μητρικό πρότυπο. Οταν εκείνος πεθαίνει, έχει δύο επιλογές. Να ενταχθεί στην κοινωνία και να ακολουθήσει τη μοίρα ενός συμβατικού γάμου ή να μπει σε μοναστήρι. Η Αγία Λιόβα, ο ρόλος που ερμηνεύω, τη δελεάζει να διαλέξει τη μοναστική ζωή, που είναι γεμάτη σαρκικές και πνευματικές απολαύσεις. Η Ιωάννα μπαίνει στο μοναστήρι, όπου κατακτά όσα είναι απαγορευμένα στις γυναίκες: τη μόρφωση και τη σεξουαλική απελευθέρωση. Υπάρχει μόνο ένας όρος. Πρέπει να απαρνηθεί τη γυναικεία της φύση. Ζει σαν άντρας, ταξιδεύει, εξελίσσεται και φτάνει στο ανώτατο ιερατικό αξίωμα. Πεθαίνει τη στιγμή που η γυναικεία της φύση αποκαλύπτεται με τον πιο συντριπτικό τρόπο, προκαλώντας τη φρίκη στο κοινό, που στρέφεται εναντίον της. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι μια τολμηρή επιλογή να παρουσιαστεί στο πλαίσιο ενός Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής ένα τέτοιο έργο, που χαρακτηρίστηκε από την Εκκλησία ως «αντιχριστιανικό και κακόηθες». Είναι, όμως, ένα έργο βαθιά ανθρωπιστικό, του οποίου το συναίσθημα συναντά την τρυφερότητα με την οποία ο Ιησούς αντιμετώπισε την «εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή».

g

Γιάννης Χριστόπουλος

Τενόρος (Νικήτας)

«Εργο υψηλών απαιτήσεων»

Την εποχή που εξεδόθη η «Πάπισσα Ιωάννα» με την υποσημείωση «Μεσαιωνική Μελέτη», το 1866, τάραξε για τα καλά τα πνεύματα. Ο Ροΐδης μάς άφησε ένα μυθιστόρημα με εξαιρετική πλοκή, κοφτερό λόγο, πολύ χιούμορ και έντονα σκωπτικό ύφος για την Εκκλησία. Είναι χρήσιμο να διασαφηνιστεί ότι ουδέποτε αφορίστηκε ο Ροΐδης από την Εκκλησία, αλλά το έργο του αποκηρύχθηκε. Εχω την πεποίθηση ότι τα σημαντικά έργα αφορούν κάθε εποχή και δεν χρήζουν ιδιαίτερης προσπάθειας για να αγγίξουν τις ανοιχτές ψυχές και τα ανοιχτά μυαλά των σημερινών ανθρώπων. Ασχέτως όμως του τι πιστεύω εγώ, είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι ανθεί ένας καρπός καλλιτεχνών οι οποίοι επιφορτίζουν τους εαυτούς τους με ρόλο οιονεί διαμεσολαβητών μεταφοράς διαχρονικών νοημάτων.

Με αποστολή να μεταφέρουν στους περιλειπόμενους με γλώσσα σύγχρονη τα νοήματα που αποκωδικοποιούν σε όσους προσδοκούν να έρθουν σε κοινωνία με τα σπουδαία και κλασικά έργα. Η «Πάπισσα Ιωάννα» του Γ. Βασιλαντωνάκη, που θα παρουσιάσουμε τη Μ. Τρίτη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής, είναι μια τολμηρή προσπάθεια να φέρει ένα μεγάλο μυθιστόρημα στη σκηνή. Είναι ένα έργο υψηλών καλλιτεχνικών και φυσικών απαιτήσεων για τους ερμηνευτές. Για έναν καλλιτέχνη που θέλει να είναι σε εγρήγορση, έργα σαν την «Πάπισσα Ιωάννα» του Βασιλαντωνάκη τού δίνουν την ευκαιρία της πρόκλησης και του επιβάλλουν να επιστρατεύει έντονα τη φαντασία του.