Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΠΑΡΟΧΗΣ

Συχνά τον τελευταίο καιρό αναδεικνύεται και συζητείται η υπόθεση της αντιπαροχής, μια και αποτελεί ένα συνεχιζόμενο μοναδικό ελληνικό σύστημα οικοδόμησης, που διαμόρφωσε το σύγχρονο αστικό μας περιβάλλον και εξακολουθεί να κινεί τόσο το θεωρητικό ενδιαφέρον με εκδόσεις, διαλέξεις, ερευνητικά προγράμματα και ημερίδες, όσο και το καλλιτεχνικό. Η πολυκατοικία προβάλλεται σε εκθέσεις και σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, όπως αυτή που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδας σε συνεργασία με την Εθνική Πινακοθήκη με αφορμή την έκθεση «Αστυγραφίες», που επιμελήθηκε η διευθύντριά της Συραγώ Τσιάρα. Μιας εμβληματικής έκθεσης που διερευνά εκδοχές της αστικής ζωής στην ελληνική τέχνη κατά τις δεκαετίες 1950 – 1970, μέσα από το βλέμμα εικαστικών δημιουργών και κινηματογραφιστών, διερευνώντας την αστικοποίηση, την ανοικοδόμηση και την εσωτερική μετανάστευση, στο πλαίσιο των ραγδαίων αλλαγών που συνέβησαν μεταπολεμικά στην ελληνική κοινωνία.

Η Ταινιοθήκη υπό τον τίτλο «Αστυγραφίες στην οθόνη», παρουσίασε ένα πλούσιο κινηματογραφικό πρόγραμμα με ταινίες που προλόγισαν εκλεκτοί προσκεκλημένοι, αποσπάσματα των οποίων προβάλλονται στην έκθεση, που πέρα από την κινηματογραφική τους αξία, φωτίζουν το αστικό τοπίο και τις αλλαγές που συντελέστηκαν την περίοδο αυτή στην Ελλάδα, τον μετασχηματισμό του κέντρου της Αθήνας, τη διαμόρφωση νέων, ακριβών συνοικιών, το χάσμα ανάμεσά στις φτωχές και πλούσιες γειτονιές, καθώς και το ζήτημα της άναρχης αστικής ανάπτυξης. Παράλληλα με τις προβολές, πραγματοποιήθηκε ημερίδα με θέμα τον κινηματογράφο και την πόλη, στην οποία συμμετείχαν με τις εισηγήσεις τους μεταξύ άλλων, αρχιτέκτονες όπως η Μαρία Θεοδώρου και οι καθηγητές στις Σχολές Αρχιτεκτόνων Πάτρας και Αθήνας Πάνος Δραγώνας και Κώστας Τσιαμπάος, που παρουσίασαν και σχολίασαν αποσπάσματα από ελληνικές ταινίες αυτής της περιόδου, αναφερόμενοι και στη σημαντική σχετική έκδοση του βιβλίου της Ιωάννας Θεοχαροπούλου με τίτλο Κτίστες, νοικοκυρές και οικοδόμοι στη σύγχρονη Αθήνα, που προλογίζει ο Kenneth Frampton.

Η ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΩΣ ΟΝΕΙΡΟ. Κεντρικό θέμα η πολυκατοικία, που αποτυπώνει χαρακτηριστικά την έντονη οικιστική ανάπτυξη της μεταπολεμικής Αθήνας, κυρίως μέσα από το σύστημα της αντιπαροχής, όπου οι ιδιοκτήτες μιας παλιάς κατοικίας αποδέχονται την κατεδάφισή της εκχωρώντας παράλληλα τα δικαιώματα της εκμετάλλευσης του οικοπέδου τους σε έναν εργολάβο με αντάλλαγμα κάποια διαμερίσματα. Πρόκειται για μια συναλλαγή που κάλυψε τις ανάγκες του τεράστιου πληθυσμού που μετά την κρίση του εμφυλίου πολέμου, αναζητώντας διέξοδο από τη φτώχεια της υπαίθρου, μετακινήθηκε στην Αθήνα αυξάνοντας θεαματικά τον πληθυσμό της. Παράλληλα τροφοδότησε τα όνειρα και τις επιθυμίες των προσφύγων, που έμεναν ακόμη στα παραπήγματα στους προσφυγικούς συνοικισμούς με πολύ κακές συνθήκες διαβίωσης, όπως καταγράφει χαρακτηριστικά ο Νίκος Κούνδουρος στην ταινία Μαγική πόλη (βλ. φωτογραφία 1). Ενα νεορεαλιστικό δράμα, που προβάλλοντας  και τη φαντασμαγορία της πόλης με τις φωτεινές επιγραφές και τη νυχτερινή ζωή, αναδεικνύει και μία κοινωνική πόλωση, όταν οι κάτοικοι των προσφυγικών εκφράζουν στην ταινία την επιθυμία να ζήσουν την ίδια ποιότητα ζωής που ζει η αστική τάξη στις πολυκατοικίες.

Αυτή η έντονη επιθυμία κυρίως των γυναικών, να ενταχθούν στη νέα κοινωνία που διαμορφώνεται μέσω της αντιπαροχής αμβλύνοντας τις αντιθέσεις, αποτελεί και το κεντρικό θέμα σε δύο δημοφιλείς ταινίες της δεκαετίας του ’60. Στη γνωστή ταινία του Γιώργου Τζαβέλλα Η γυνή να φοβήται τον άνδρα (βλ. φωτογραφία 4) και στην ταινία του Σακελλάριου, με τίτλο Θα σε κάνω βασίλισσα (βλ. φωτογραφία 5) δύο ζευγάρια, συμπτωματικά με τα ίδια ονόματα Αντωνάκης και Ελενίτσα, συγκρούονται, όταν οι κυρίες Μάρω Κοντού και Νίκη Λινάρδου, αντίστοιχα, παραμένουν νοικοκυρές αλλά διεκδικούν να μετακομίσουν σε ένα μοντέρνο αστικό διαμέρισμα, με μια σύγχρονη κουζίνα και ένα άρτια εξοπλισμένο λουτρό με όλες τις ευκολίες των σύγχρονων νοικοκυριών, ενώ οι άντρες τους Γιώργος Κωσταντίνου, ένας συντηρητικός υπάλληλος, και Θανάσης Βέγγος, τσιγκούνης πολυτεχνίτης και εργολάβος πολυκατοικιών, οδηγούνται σε απρόσμενες αντιδράσεις.

Ο ελληνικός κινηματογράφος είναι αποκαλυπτικός σε σχέση με το πώς η αντιπαροχή, παράλληλα με τη σαρωτική καταστροφή των νεοκλασικών,  επηρεάζει και μεταλλάσσει τις κοινωνικές δομές. Συνδέεται και λύνει θέματα που αφορούν τον θεσμό της προίκας και του γάμου και εν τέλει εκτός από κτίρια φτιάχνει και τις ζωές των ανθρώπων και από την άλλη δημιουργεί καινούργια ήθη και ιδιάζουσες νοοτροπίες στη νεοσύστατη μεσαία τάξη που συγκατοικεί στα διαμερίσματα. Στην ταινία του Ερρίκου Θαλασσινού Ο Παπατρέχας, ο Θανάσης Βέγγος στον ρόλο του αεικίνητου θυρωρού (βλ. φωτογραφία 6), που προσπαθεί να εξυπηρετήσει όλους τους ενοίκους, για να εξοικονομήσει χρήματα και να παντρέψει τις έξι αδερφές του, αποκαλύπτει τις νέες κοινωνικές πραγματικότητες στις νέες πολυκατοικίες, με σκηνές απρόσμενες, με ιδιοκτήτες και υπηρέτριες.

Στην ταινία Ωραία του Κουρέα του Νίκου Δημόπουλου, βλέπουμε τους εργολάβους σαν τα λαγωνικά να κινούνται σε μια αθηναϊκή γειτονιά για να βρουν το κατάλληλο οικόπεδο και τους οικοπεδούχους να αναζητούν μια σύγχρονη στέγη για να χτίσουν τις ζωές τους και οι τέσσερις αδελφές του Γιάννη Γκιωνάκη.

Χτίστες, νοικοκυρές και εργολάβοι συντελούν στην η οικοδόμηση της σύγχρονης Αθήνας. Στην ταινία Διπλοπενιές του Γιώργου Σκαλενάκη ο Παπαμιχαήλ δουλεύει σαν εργάτης στην οικοδομή (βλ. φωτογραφία 2) όπου εμφανίζεται χαρούμενος να τραγουδάει μαζί με τους υπόλοιπους εργάτες καθισμένους στο αναβατόριο του μπετόν σε μια ατμόσφαιρα χαράς, στο πλαίσιο μιας αποϊδεολογικοποιημένης παρουσίασης του εργατικού μόχθου σε μια εποχή που ο κινηματογράφος είναι σε κάποιον βαθμό ελεγχόμενος και τα σενάρια περνούν από επιτροπές λογοκρισίας.

Ο Ροβήρος Μανθούλης, στην αρχικά απαγορευμένη ταινία Πρόσωπο με πρόσωπο (βλ. φωτογραφία 3), παρουσιάζει κριτικά στο σαλόνι ενός αστικού διαμερίσματος τον δάσκαλο αγγλικών και τη μαθήτρια και μια μακέτα πολυκατοικίας, που εκπροσωπεί την προίκα της πρωταγωνίστριας, πλούσιας κόρης ευκατάστατου εργολάβου αντιπαροχών, η οποία δεν ενδιαφέρεται για τα μαθήματα αγγλικών αλλά για να κυνηγήσει ερωτικά τον δάσκαλό της, όπως βέβαια κάνει και η μητέρα της, μέσα σε μια οικογένεια αποξενωμένη.

Ο ελληνικός κινηματογράφος εξακολουθεί να μας γοητεύει γιατί μας παρέχει πολλά στοιχεία και σπάνιες εικόνες για τη ζωή στην πόλη, στις γειτονιές, καθώς και από το εσωτερικό των σπιτιών, πριν και μετά από την ανοικοδόμηση των πολυκατοικιών.

AΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ. Οι εργολάβοι στην πλειονότητά τους απέφευγαν να συνεργαστούν με αρχιτέκτονες και συχνά αυτοσχεδίαζαν βασιζόμενοι στην εμπειρία τους, πραγματοποιώντας αλλαγές κατά την κρίση τους ιδίως στο εσωτερικό του κτιρίου. Υπήρξαν όμως και φωτεινές εξαιρέσεις που έδωσαν τη δυνατότητα ήδη από τη δεκαετία του ’50 σε αρχιτέκτονες όπως ο Νίκος Βαλσαμάκης, ο Τάκης Ζενέτος, ο Κωνσταντίνος Δεκαβάλλας, ο Μίμης Φατούρος, ο Ιωάννης Λιάπης, ο Ηλίας Σκρουμπέλος και άλλοι, να συμβάλουν θεαματικά με μορφολογικές καινοτομίες μέσω της αντιπαροχής στην εξέλιξη της πολυκατοικίας. Υπήρξαν όμως και πολλοί επικριτές της πολυκατοικίας, που τότε τη χαρακτήριζαν με μελανά χρώματα, σαν χαμηλοτάβανο κουτί που οδήγησε την Αθήνα σε μια χαοτική τσιμεντούπολη, ενώ σήμερα έχει κινήσει το διεθνές ενδιαφέρον.

Είναι ενθαρρυντικό που η αντιπαροχή μέσα στα 70 αυτά χρόνια καλά κρατεί και συνεχίζει ακόμη και μετά την πρόσφατη οικονομική κρίση να δίνει διεξόδους, εργασία και εξαιρετικά δείγματα αρχιτεκτονικής, από νέους ταλαντούχους αρχιτέκτονες.