Τι έκανες στον πόλεμο, Σαίξπηρ;

Η καταστροφική δυνατότητα των διαιρέσεων μεταξύ αντίπαλων μαχητών αλλά και των στρατιωτικών και πολιτικών σχημάτων είναι το κεντρικό θέμα που διατρέχει τις τραγωδίες του Σαίξπηρ. Μια ιδέα που υπογραμμίζουν τα δοκίμια της έκδοσης «Shakespeare at War», συνοδευτικού καταλόγου στη έκθεση «Σαίξπηρ και πόλεμος» στο Εθνικό Στρατιωτικό Μουσείο στο Λονδίνο. Η έκθεση καλύπτει την περίοδο από τον αγγλικό εμφύλιο πόλεμο για να φτάσει στο παρόν, έως τα πρώτα στάδια του πολέμου στην Ουκρανία, υπενθυμίζοντας την αέναη επικαιρότητα του Βάρδου.

Χάρη στην έκθεση αυτή – αναφέρει η Felicity Brown στο «Literary Review» – μαθαίνουμε ότι στα μέσα του 17ου αιώνα ο Σαίξπηρ συνδέθηκε με τα βασιλικά πράγματα, όταν ο βασιλιάς Κάρολος, καθώς περίμενε τη δίκη του, διάβασε και σχολίασε το φύλλο των σαιξπηρικών θεατρικών έργων. Σύμφωνα με τον αφοσιωμένο στον κοινοβουλευτισμό Τζον Μίλτον, ο Κάρολος εμπνεύστηκε την διακυβέρνησή του από τον κακόβουλο Ριχάρδο Γ’ του Σαίξπηρ. Και δίπλα σε ένα αντίγραφο του έργου του Μίλτον «Εικονοκλάστες» (1649) εκτίθεται ένα αντίτυπο αφιερωμένο στην «Αθλιότητα του εμφυλίου πολέμου» (1680). Πρόκειται για μια διασκευή του John Crowne του «Ερρίκου ΣΤ’», η οποία παρουσιάστηκε αφού η δημοκρατία του Μίλτον είχε καταρρεύσει, η μοναρχία είχε αποκατασταθεί και τα θέατρα είχαν ανοίξει ξανά.

Στην ίδια έκθεση ένα πλήθος έγχρωμων χαρακτικών μεταξύ άλλων και των Isaac Cruikshank, James Gillray απεικονίζουν και σχολιάζουν τα περιστατικά και τις ιδεολογίες του Επταετούς Πολέμου, του Αμερικανικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας και της Γαλλικής Επανάστασης. Στις θεματικές αυτών των χαρακτικών προβάλλει ο βασιλιάς Γεώργιος Γ’, ο οποίος σαν τον μάγο Πρόσπερο της σαιξπηρικής «Τρικυμίας» προστατεύει το «μαγεμένο νησί» του κατά τη διάρκεια της Μάχης του Νείλου. Ο πρωθυπουργός Γουίλιαμ Πιτ κυριαρχεί στους πολιτικούς του εχθρούς με την ίδια ενδυμασία. Και κάτω από τα λόγια του Πρόσπερο «η ίδια η μεγάλη Σφαίρα και όλα όσα κληρονομεί», ο Πιτ και ο Ναπολέων τεμαχίζουν με απληστία έναν κόσμο σε σχήμα πουτίγκας δαμάσκηνο.

Μετά τον Ναπολέοντα

Μετά την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλώ, ο ρόλος του στρατού άρχισε να αλλάζει. Αντί να διεξάγει μεγάλες εκστρατείες στην ηπειρωτική Ευρώπη, χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την προστασία των αυτοκρατορικών κτήσεων της Βρετανίας και την προώθηση του εμπορίου. Ετσι ένα θεατρικό εισιτήριο για μια παράσταση του έργου «Το ημέρωμα της στρίγκλας» που δόθηκε στο πλοίο του Βασιλικού Στόλου «Resolute» το 1853 μαρτυρεί αυτή την αλλαγή σκοπού. Το «Resolute» ήταν ένα από τα σαράντα πλοία που στάλθηκαν για να αναζητήσουν την αποστολή του σερ Τζον Φράνκλιν στον Βόρειο Πόλο, η οποία είχε εξαφανιστεί κατά την αναζήτηση του Βορειοδυτικού Περάσματος. Το άνοιγμα της αρκτικής διαδρομής υποτίθεται ότι θα επιτάχυνε το εμπόριο και θα επιβεβαίωνε τη ναυτική ισχύ της Βρετανίας, ενώ παράλληλα θα ανέτρεπε τις ρωσικές επεκτατικές φιλοδοξίες. Καθώς η θερμοκρασία στο κατάστρωμα έφτανε τους -35 βαθμούς, οι ναυτικοί του «Resolute» πολέμησαν τις δίδυμες ασθένειες της μονοτονίας και της νοσταλγίας φέρνοντας τον Σαίξπηρ στην Αρκτική πάνω σε μια σκηνή από θρυμματισμένο χιόνι. Μήνες μετά τα θεατρικά τους καμώματα, έφτασαν τα νέα για την έναρξη του πολέμου με τη Ρωσία, που σήμαινε ότι μπορούσαν να αποπλεύσουν για την πατρίδα. Εφτασαν εγκαίρως για να γιορτάσουν τη νίκη της Βρετανίας στη μάχη της Αλμα.

Στο μεγαλύτερο διάστημα του 19ου αιώνα ο βρετανικός στρατός υπήρξε ο φτωχός ξάδερφος του ναυτικού. Σε αυτήν την περίπτωση, ο Σαίξπηρ αντί να παρελαύνει πατριωτικά, επιστρατεύτηκε με διάφορες κωμωδίες λαθών. Στίχοι από τον «Εμπορο της Βενετίας» – «Πόσοι δειλοί, των οποίων οι καρδιές είναι όλες τόσο ψεύτικες / όσο οι σκάλες από άμμο, φορούν ακόμη στο πιγούνι τους / τα γένια του Ηρακλή και του συνοφρυωμένου Αρη;» – συνοδεύουν την γκραβούρα του John Lewis Marks «Awful Moments or Monkeys of Honour» (1823), με τους αξιωματικούς να μονομαχούν.

Στον 20ό αιώνα

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος παρέχει ιδιαίτερα οδυνηρά παραδείγματα χρήσης του Σαίξπηρ τόσο για έμπνευση όσο και για χειραγώγηση. Ενας τόμος με το σύνολο των έργων του θεατρικού συγγραφέα, γνωστός ως «The Kitchener Shakespeare», παρουσιάστηκε ως δώρο από τη Λίγκα της Αυτοκρατορίας σε τραυματισμένους και τυφλούς στρατιώτες σε αναγνώριση των υπηρεσιών τους. Ελάχιστα αντίτυπα της έκδοσης παρουσιάζουν ενδείξεις ότι έχουν διαβαστεί. Το παρθένο αντίτυπο του λοχία Frederick Bowman βρίσκεται δίπλα σε αντικείμενα που θυμίζουν την παθιασμένη σχέση που ένιωθαν οι γερμανοί αντίπαλοί του με τον unser Shakespeare («τον δικό μας Shakespeare»). Μία δυστοπική ασπρόμαυρη εικονογράφηση από το γερμανικό περιοδικό «Simplicissimus» του 1916 υπενθυμίζει πόσο δύσκολα θα επερχόταν η ειρήνη. Στην εικόνα αυτή παρουσιάζεται ο Αμλετ να προσδιορίζεται ως «βασιλιάς του Βελγίου» κρατώντας ένα γυμνό κρανίο δίπλα σε ένα φρεσκοσκαμμένο χαράκωμα.

Μια έγχρωμη αφίσα για τον Ερρίκο Ε’ που υποδύθηκε ο Λόρενς Ολίβιε στη σκηνή του Λονδίνου ανοίγει την ενότητα της έκθεσης για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και έρχεται σε αντίθεση με τις γκρίζες εικόνες ερασιτεχνικών σαιξπηρικών θεατρικών παραστάσεων σε στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου. Η παρωδία «Ο Σαίξπηρ πάει στα νησιά Φόκλαντ» του 1982 οδηγεί προς τους σύγχρονους καιρούς και φτάνει σε ένα βιντεοκλίπ της παραγωγής του «Οθέλλου» από τον Iqbal Khan το 2015 για τον Βασιλικό Σαιξπηρικό Θίασο.