Ενα βιβλίο που προέβλεψε την εξόντωση των Εβραίων

Το 1934 ο βερολινέζος συγγραφέας Καρλ Αλφρεντ Λέζερ και η σύζυγός του Ελένε ταξίδευαν προς τη Λατινική Αμερική με το πλοίο «Cuyaba» αφήνοντας πίσω τους τον παλιό κόσμο, που επρόκειτο να καταλήξει στα ερείπια. Θα ξεκινούσαν τελικά μια καινούργια ζωή στο Σάο Πάολο, όπου ο Λόζερ εργάστηκε επί 25 χρόνια σε τραπεζικό ίδρυμα. «Στον ελεύθερο χρόνο του… έπαιζε βιολί σε μια ερασιτεχνική συμφωνική ορχήστρα, τραγουδούσε όπερα και έγραφε νουβέλες, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, λιμπρέτα και διηγήματα, δίχως να τα δείχνει στην οικογένειά του ή σε άλλα πρόσωπα. Δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ. Μόνο μετά τον θάνατό του, το 1999, βρήκε τα χειρόγραφα η οικογένεια» σημειώνει ο επιμελητής Πέτερ Γκραφ.

Ανάμεσα στο σύνολο των χειρογράφων του ξεχωρίζει το «Ρέκβιεμ», το οποίο σώθηκε σε δύο εκδοχές: το πρωτότυπο στα γερμανικά και μια μετάφραση στα πορτογαλικά, η οποία γράφτηκε από τον ίδιο τον Λόζερ. Στο μυθιστόρημα, το οποίο μέχρι πρότινος θεωρούνταν άγνωστο και πλέον κυκλοφορεί στα ελληνικά από τον «Κλειδάριθμο» (μετάφραση Βασίλη Τσιαλή), κεντρικό πρόσωπο είναι ο Εβραίος Εριχ Κρακάου. Ζει στη Γερμανία της δεκαετίας του 1930 και κερδίζει τις καλύτερες εντυπώσεις ως χαρισματικός τσελίστας του δημοτικού θεάτρου. Πέφτει, ωστόσο, θύμα δολοπλοκίας στην οποία σταδιακά συμμετέχει όλη η πόλη: μικροαστοί, καιροσκόποι και αριβίστες. Μια εικόνα που έρχεται στο μυαλό του αποτυπώνει την ατμόσφαιρα στην οποία ζει: «Πρόβα της ορχήστρας, κάποιος σηκώνεται πάνω, εκεί πίσω στα δεύτερα βιολιά, και βγάζει λόγο. Μιλάει για τον γερμανικό λαό, για την ομοψυχία, για την πατρίδα και την πίστη… Τι θέλει ο άνθρωπος, πού αποσκοπεί; Τι σχέση έχει αυτό με τη μουσική;… Αλλά ο άνθρωπος εκείνος συνεχίζει να μιλάει. Μιλάει για τους καταστροφείς, τους εχθρούς του λαού, για τους Εβραίους… Και απαιτεί, υψώνοντας τον τόνο της φωνής του όλο και πιο πολύ: Οι Εβραίοι πρέπει να φύγουν από εδώ μέσα».

Οπως περιγράφει ο Π. Γκραφ στο επίμετρο: «Το χρονικό πλαίσιο του μυθιστορήματος σκιαγραφεί τη μετάβαση από τον αρχικό αποκλεισμό έως την απόλυση και την αφαίρεση κάθε δικαιώματος από τους Εβραίους μουσικούς (σ.σ.: προφανώς και από άλλες κοινωνικές κατηγορίες), δίχως να κατονομάζει τα συγκεκριμένα πολιτικά μέτρα τα οποία διευκόλυναν αυτή τη διαδικασία». Γεγονός παραμένει ότι στο «Ρέκβιεμ» ο Κρακάου είναι ο μόνος Εβραίος που έχει απομείνει στην ορχήστρα. Εξαιρετικά ρεαλιστικά, επίσης, περιγράφει ο Καρλ Λέζερ τη σκηνή των ταραχών στο θέατρο, τις οποίες προκαλούν ο επικεφαλής της ομάδας των ταγμάτων Εφόδου Νόλτεν και άλλοι σύντροφοι του αντισημίτη μουσικού Φριτς Εμπερλε, οι οποίες καταλήγουν στη σύλληψη του Εριχ Κρακάου.

Βιομηχανία θανάτου

Σε όλο το βιβλίο ο Λόζερ σκιαγραφεί την κατάσταση μιας χώρας λίγο πριν περάσει στην «άκρη της νύχτας», υποταγμένη στη ναζιστική βιομηχανία του θανάτου. Γι’ αυτό και όταν πριν από έναν χρόνο κυκλοφόρησε στη Γερμανία το μυθιστόρημα, που άρχισε να γράφεται πριν μπει σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης, χαρακτηρίστηκε «προφητικό». «Θεωρώ ότι ο αντισημιτισμός είναι ένα από τα πιο νοσηρά και αηδιαστικά αποκυήματα της ανθρώπινης ηλιθιότητας» λέει κάποια στιγμή ο διευθυντής της ορχήστρας, Γιουνγκ. «Φαίνεται ότι δεν υπάρχει κανένα αντίδοτο, κανένας λαός, καμιά χώρα δεν έχει ανοσία. Δείτε τι γίνεται στην Πολωνία, στη Ρωσία, στη Ρουμανία, ναι, ακόμη και στη Γαλλία με την Υπόθεση Ντρέιφους». Και η απάντηση του διευθυντή του δημοτικού θεάτρου, Γιοάχιμ Μπέρκοφ: «Ω, όχι, δεν υπάρχει καμία σύγκριση. Εκεί όπου εξαιτίας ενός και μόνο Εβραίου ξέσπασαν ταραχές σε όλη τη χώρα, όπου ένας Ζολά μπόρεσε να διατυπώσει το κατηγορητήριό του. Ζηλευτή χώρα. Κάντε μια προσπάθεια να κατηγορήσετε εδώ τους ενόχους, εννοώ τους πραγματικούς ενόχους, να τους κατονομάσετε και να τους υποδείξετε. Αχ, αγαπητέ μου φίλε, δεν θα σας επιτρέψουν να μιλήσετε, σήμερα ο αντίπαλος δεν μπορεί πια να πάρει τον λόγο, στη χώρα μας δεν επιτρέπεται η έκφραση γνώμης και εκεί ανάγεται αυτή η παροιμιώδης, ομόφωνη ενότητα ενός ολόκληρου λαού, η οποία δεν έχει προϋπάρξει στα χρονικά».  Η δυσοίωνη προοπτική για τη Γερμανία θα φανεί ως το τέλος στους διαλόγους των ανθρώπων που δεν μπορούν να φανταστούν πού θα οδηγήσει η κοινοτοπία του Κακού. «Τι θα συμβεί όταν θα σβήσει και η τελευταία σπίθα πνεύματος σ’ αυτή τη χώρα, όταν θα έχει μεταναστεύσει και ο τελευταίος έντιμος άνθρωπος; Τότε, μάλλον θα γιορτάσουν τη νίκη τους, επιτέλους μεταξύ τους, δίχως να τους ενοχλεί πια η δικαιοσύνη, θα κάνουν μια στρατιωτική παρέλαση» λέει ο Γιουνγκ. «Τότε, παλιόφιλε, θα βιώσετε το θέαμα του μεγαλείου της Γερμανίας, ένα θέαμα που θα βυθίσει όλο τον κόσμο στο πένθος» απαντάει ο Μπέρκοφ.