Τον Ιανουάριο του 2009 ο Πολ Οστερ είχε στείλει μια επιστολή στον φίλο του ΤΖ.Μ. Κουτσί, όπου κατέγραφε μια σειρά από «βολικές συμπτώσεις» στο «Εγκλημα και τιμωρία» του Ντοστογέφσκι. Εκτός από καταφανώς απίστευτες, έγραφε στον νομπελίστα, ήταν και δημιουργικά αποτελεσματικές. «Υπάρχουν πράγματα που συμβαίνουν στον πραγματικό κόσμο τα οποία θυμίζουν τη μυθοπλασία» σημείωνε. «Και αν η μυθοπλασία βγαίνει αληθινή, τότε ίσως πρέπει να ξανασκεφτούμε τον ορισμό της πραγματικότητας». Σε όλη τη λογοτεχνική του διαδρομή ο Οστερ, που έφυγε χθες από τη ζωή σε ηλικία 77 ετών ύστερα από αγώνα με τον καρκίνο, έγραψε μυθιστορήματα που απηχούσαν την πραγματικότητα, ενώ την ίδια στιγμή υπονόμευαν τον ορισμό της. Ηδη στη «Γυάλινη πόλη» του 1985, απαρχή της «Τριλογίας της Νέας Υόρκης», η οποία τον καθιέρωσε, η hardboiled αστυνομική ιστορία γινόταν ένα κράμα με τις υπαρξιακές αναζητήσεις των ηρώων, ενώ ένας από τους χαρακτήρες λεγόταν… Πολ Οστερ. Στο «Mr. Vertigo» του 1994 ο Γουόλτ, ένα αδέσποτο ορφανό από τα Μεσοδυτικά των ΗΠΑ, γνώριζε τον τρομακτικό και γοητευτικό δάσκαλο Γεχούντι, που υποσχόταν να τον μάθει να πετάει – μια παραβολή για την Αμερική της δεκαετίας του 1920 όπου όλα έμοιαζαν δυνατά. Αλλά και στο «Ανθρωπος στο σκοτάδι» του 2008 ο 72χρονος Ογκαστ Μπριλ έλεγε στον εαυτό του ιστορίες ξαπλωμένος στο κρεβάτι, όταν ο ύπνος δεν ερχόταν. Ο ήρωας φανταζόταν έναν παράλληλο κόσμο όπου η Αμερική δεν βρισκόταν σε πόλεμο με το Ιράκ, αλλά με τον εαυτό της. Και οι εκλογές του 2000 οδηγούσαν στην απόσχιση, καθώς η μία Πολιτεία μετά την άλλη αποσύρονταν από την ένωση καταλήγοντας σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο. Από την άλλη, στα συνολικά 18 μυθιστορήματά του η σύμπτωση και η τυχαιότητα καθορίζουν τη ζωή των ηρώων του, οι αυτοαναφορικές περιγραφές κρύβονται επιμελώς στο δέρμα της αφήγησης και οι χαρακτήρες των πρώιμων έργων μπαινοβγαίνουν εκεί που δεν τους περιμένεις στα μεταγενέστερα.
Για το γέννημα θρέμμα του Νιου Τζέρσι – γεννήθηκε στις 3 Φεβρουαρίου του 1947 από γονείς πολωνοεβραϊκής καταγωγής –, η αμερικανική ιστορία, οι ελπίδες και οι μεγάλοι διχασμοί της ήταν η καταπακτή από την οποία αντλούσε υλικά για τα μυθιστορήματά του, τα οποία διανθίζονταν με κάθε λογής μεταμοντέρνα ευρήματα. Σε σημείο που η κριτική αρκετά συχνά επεσήμανε την αγωνία του να δοκιμάζει μονίμως τα όρια της φόρμας η οποία επικρατούσε στις άνισες στιγμές του. Από τους πιο «ευρωπαίους» συγγραφείς των ΗΠΑ, ο απόφοιτος του Πανεπιστημίου Κολούμπια έζησε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στη Γαλλία, όπου δούλεψε ως μεταφραστής και γνώρισε την πρώτη σύζυγό του, συγγραφέα Λίντια Ντέιβις (χώρισαν το 1977, όταν απέκτησαν τον γιο τους Ντάνιελ, ο οποίος πέθανε το 2022 από ισχυρή δόση ναρκωτικών).
Η λογοτεχνική κληρονομιά των δύο ηπείρων διαμόρφωσε το ύφος του, ενώ οι επιρροές του κυμαίνονταν από τον Κάφκα, τον Μπάμπελ, τον Γκόγκολ και τον Μπέκετ έως τους Χέμινγουεϊ, Σίνκλερ Λιούις και Μέλβιλ. Ο Χόθορν ήταν μια ήπειρος χωριστά: «Εάν υπάρχει ένα αρχετυπικό μυθιστόρημα της αμερικανικής λογοτεχνίας είναι το «Αλικο γράμμα» του Χόθορν. Από αυτό το βιβλίο ξεπηδούν τα υπόλοιπα» έλεγε στη συνέντευξή μας το 2014, όταν επισκέφτηκε την Αθήνα, προσκεκλημένος της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση
Ευρώπη εναντίον ΗΠΑ
Κι όμως, η πρόσληψή του στις ΗΠΑ ήταν πάντα προβληματική. Τον διάβαζαν και τον θαύμαζαν περισσότερο στην Ευρώπη – κάτι που αναγνώριζε και ο ίδιος. «Είναι κάτι σαν ροκ σταρ στο Παρίσι. Ενας μπεστ-σελερίστας στις ευρωπαϊκές χώρες» ανέφερε ένα άρθρο στο περιοδικό «New York» το 2007. Στις συνεντεύξεις του πριν από τη μάχη με τον καρκίνο – τον οποίο δημοσιοποίησε η δεύτερη σύζυγός του, η συγγραφέας Σίρι Χούστβεντ, τον Μάρτιο του 2023 – μία από τις αγωνίες που εξέφραζε ήταν ακριβώς ο διχασμός των ΗΠΑ με την επέλαση του τραμπισμού. Γι’ αυτό και ένα από τα τελευταία έργα που άφησε ήταν το «Αιματοβαμμένο έθνος» (Μεταίχμιο, μτφ. Ιωάννα Ηλιάδη), σε συνεργασία με τον φωτογράφο Σπένσερ Οστράντερ. Ενα «οδοιπορικό» στους τόπους βίας και μια υπόμνηση για τους περίπου 40.000 Αμερικανούς που σκοτώνονται κάθε χρόνο από τραύματα λόγω πυροβολισμού. Στην τελευταία συνέντευξή μας το 2021, με αφορμή την έκδοση του «Φλεγόμενου αγοριού», τη βιογραφία δηλαδή του αμερικανού συγγραφέα Στίβεν Κρέιν (Μεταίχμιο, μτφ. Ιωάννα Ηλιάδη) ανησυχούσε για τις εκτροπές της αυταρχικής διακυβέρνησης: «Ζούμε σε σκοτεινούς καιρούς με όλη την απελπισία που υπάρχει στον κόσμο, όπου οι φτωχότεροι αναζητούν απαντήσεις επειδή δεν λειτουργεί η παγκόσμια οικονομία έτσι όπως την οργανώσαμε. Αναζητούν μάλιστα απλές απαντήσεις και κάποια στιγμή στρέφονται στους ισχυρούς ηγέτες, που τους τάζουν εύκολες υποσχέσεις για βελτίωση της ζωής τους. Το μόνο που κάνουν φυσικά είναι να επιδεινώνουν την κατάσταση. Τον έχουμε ξαναπάρει αυτόν τον δρόμο και ήταν τρομακτικός».