«Το πνεύμα του Σαίξπηρ είναι στη μουσική των λέξεών του»

Μια φωνή από τον Μεσαίωνα αντηχεί ξανά στο σήμερα. Ο «Ερρίκος Ε’», ένα από τα λιγότερο παιγμένα στην Ελλάδα έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ανεβαίνει από τις 7 Νοεμβρίου στο θέατρο Σημείο, στο πλαίσιο του επετειακού έτους για τα 40 χρόνια του συγκεκριμένου χώρου. Ο Αλέξανδρος Διαμαντής μεταφράζει και σκηνοθετεί το ιστορικό αυτό δράμα σαν μια ανθρώπινη εξομολόγηση μέσα στο χάος του πολέμου. Τους πρωταγωνιστικούς ρόλους ανέλαβαν οι Θάνος Μαγκλάρας, Παρθενόπη Μπουζούρη, Ελίνα Παπαθεοδώρου και Γιάννης Σιάμπαλιας, ενώ ακούγονται οι φωνές των Δημήτρη Καταλειφού, Μάνιας Παπαδημητρίου και Ιωάννας Μακρή. Ο Αλέξανδρος Διαμαντής, πριν από την πρεμιέρα, μίλησε στο «Νσυν».

Είναι η πρώτη φορά που το έργο παρουσιάζεται στην Ελλάδα ύστερα από 85 χρόνια. Πώς νιώσατε αναμετρώντας τη δική σας φωνή με το βάρος αυτής της ιστορικής σιωπής;

Ο «Ερρίκος Ε’» είναι το κατεξοχήν πολεμικό έργο του Σαίξπηρ. Το γεγονός ότι η τελευταία φορά που έκανε πρεμιέρα στη χώρα μας ήταν στις 19 Μαρτίου 1941, δύο – τρεις εβδομάδες πριν από τη ναζιστική εισβολή, σίγουρα δεν είναι αδιάφορο. Οι συγκρίσεις ίσως μοιάζουν άκαιρες, αλλά η ουσία παραμένει: ζούμε σε πολεμικούς καιρούς και το θέατρο έχει καθήκον να πάρει θέση. Κι αν ισχύει αυτό που λέει ο Καβάφης, ότι «στες κρίσιμες στιγμές θα ξαναβρίσκω το πνεύμα μου, σαν πριν, ασκητικό», τότε οφείλουμε κι εμείς ν’ ασκήσουμε το πνεύμα μας στην απόδοση των μεγάλων ποιητών μας – κι ο Σαίξπηρ είναι ανάμεσά τους – και να παρουσιάσουμε στο κοινό μια ειλικρινή απεικόνιση της αλήθειας.

Εκτός από τη σκηνοθεσία, κάνατε και τη μετάφραση του έργου. Τι ήταν πιο δύσκολο: να μεταφέρετε τον ρυθμό και τη μουσικότητα της γλώσσας του Σαίξπηρ ή να διατηρήσετε το πνεύμα και το ειρωνικό του βλέμμα;

Το πνεύμα του Σαίξπηρ εκφράζεται στη μουσική των λέξεών του και η ειρωνεία περιμένει στη γωνία κρατώντας τον ρυθμό, πέλεκυ στα χέρια της, έτοιμη να καρατομήσει την αυθάδεια εκείνου που θα τολμήσει ν’ αποκλίνει από τη λεπτή ισορροπία. Ισως ακουστεί αύθαδες αν πω ότι, για μένα, οι δύο δουλειές έγιναν μία κι ότι δεν θα μπορούσα ποτέ να κάνω τη σκηνοθεσία αν δεν έκανα πρώτα τη μετάφραση. Βρήκα μια σχέση ανάμεσα στον Σαίξπηρ και στον Σολωμό, σχέση μετρική που θεωρώ πως θα φανεί στον αναγνώστη της μετάφρασης και που οπωσδήποτε ομολογείται ξεκάθαρα στην παράσταση, καθώς οι τελευταίοι στίχοι του Σαίξπηρ έχουν αντικατασταθεί από κάποιους του Σολωμού – με την πεποίθηση ότι οι δύο ποιητές συνομιλούν μεταξύ τους ευθέως και απόλυτα.

Σήμερα ο πόλεμος είναι ξανά παντού, με άλλες μορφές – ψηφιακές, ιδεολογικές, υπαρξιακές. Πώς συνομιλεί ο «πολεμόχαρος Μεσαίωνας» του έργου με τον πολεμόχαρο 21ο αιώνα;

Επιτρέψτε μου να παρατηρήσω ότι και σήμερα ο πόλεμος είναι ξανά παντού με την ίδια ακριβώς μορφή που ήταν και σε κάθε άλλη εποχή: νεκρές γυναίκες, νεκροί άντρες, νεκρά παιδιά. Βιασμός, ξεριζωμός, αφανισμός. Ο πόλεμος είναι μια μπότα που πατάει πάνω στο πρόσωπο κάθε ελεύθερου ανθρώπου, μια μπότα που η συλλογική μας αξιοπρέπεια οφείλει να την κάνει να χάσει τον βηματισμό της. Ως Ελληνες, λαός που έχει ζήσει στο πετσί του τη φρίκη του πολέμου, οφείλουμε τώρα να πάρουμε θέση: να θυμηθούμε τα διδάγματα της Επανάστασης, της Μικρασιατικής Καταστροφής και του Εμφυλίου, να θυμηθούμε, πάνω απ’ όλα, το νόημα της αγάπης – ότι όλοι, διάολε, είμαστε αδέλφια κι ότι ως αδέλφια καλούμαστε να ζήσουμε τις ζωές μας. Και σε τελική ανάλυση, όπως έλεγε κι ο Μπορίς Βιάν, «αν η κατάσταση ζητάει αίμα, ξεκινήστε με το δικό σας, φαίνεστε υγιής, κύριε πρόεδρε».

Στο έργο, ο λαός ακολουθεί τον Ερρίκο «και ξέρει πολύ καλά πού μπλέκει». Τι λέει αυτό για τη σημερινή συλλογική ευθύνη;

Δεν υπάρχει συλλογική ευθύνη. Κανένας λαός δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις των ηγετών του – αρκεί να τους αντιμάχεται. Εντούτοις, κάθε λαός είναι υπεύθυνος για τους ηγέτες του όσο τους ανέχεται. Ο αγγλικός λαός της εποχής του Ερρίκου που, όπως γράφει ο Σαίξπηρ, «ακολουθεί με φτέρνες φτερωτές τις προσταγές του ηγεμόνα», φοβάμαι ότι δεν διαφέρει καθόλου από τον σημερινό δικό μας λαό που φαίνεται πολύ απρόθυμος να επαναστατήσει ενάντια σε μια ηγεσία που τον ταΐζει επιδόματα και που εκμεταλλεύεται τον λήθαργό του για να επιβάλλει μια αφύσικη ζωή κλεψιάς, ραγιαδισμού και μοιραίας αφέλειας. Η παράστασή μου καλεί για αγάπη – αλλά, ας είμαστε ειλικρινείς, για να επικρατήσει σήμερα η αγάπη πρέπει να γίνει επανάσταση.

Το μότο της παράστασης είναι «Αγαπήστε, ακόμα κι αν αυτό είναι το τελευταίο πράγμα που θα κάνετε». Θεωρείτε ότι η αγάπη – και όχι η ειρήνη – είναι τελικά η αντίσταση που μας απομένει;

Δείτε την ειρήνη στη Γάζα. Είναι μια χυδαία ειρήνη, είναι η επικράτηση της ισχύος έναντι κάθε έννοιας δικαίου. Παρόμοια θα είναι, απ’ ό,τι φαίνεται, και η ειρήνη που θα υπογραφεί για την Ουκρανία. Η ειρήνη προσφέρεται σήμερα στους λαούς σαν μια τιμωρία κάπως λιγότερο επώδυνη από τον θάνατο. Ας μη γελιόμαστε, πρόκειται για αυτό ακριβώς που γράφει ο Σαίξπηρ στον «Ερρίκο»: «Αν την ειρήνη επιθυμείτε, τότε πρέπει να την αγοράσετε». Αντίθετα, η αγάπη έχει δύναμη – μια δύναμη ενδεχομένως πολεμική, αλλά πάντως μια δύναμη γενναία. Κι αν η αγάπη μπορεί να μας κάνει να ορθώσουμε ανάστημα απέναντι στην εξουσία, τότε, ναι, η αγάπη είναι η μόνη αντίσταση που μας απομένει.

Αν ο Ερρίκος ζούσε σήμερα, ποιος θα ήταν; Ενας πολιτικός; Ενας CEO; Ενας influencer εξουσίας;

Θα ήταν ο Τραμπ ή ο Πούτιν ή ο Σι Τζινπίνγκ, θα ήταν ο πρωθυπουργός του Ισραήλ ή οι διεκδικητές του Σουδάν και της Λιβύης ή άλλοι αρχηγοί κρατών από την Τουρκία μέχρι την Αργεντινή – όλοι εκείνοι οι θνητοί άνθρωποι που ξυπνούν και που κοιμούνται με την πεποίθηση ότι, όπως λέει ο Ερρίκος του Σαίξπηρ, «είμαστε ανώτεροι από τα ήθη και δεν μπορούμε να περιορίσουμε τις ζωές μας σ’ αυτό που λογαριάζεται σωστό ή λάθος για τους κοινούς ανθρώπους, τους υπηκόους μας». Κι αν οι τύραννοι σήμερα εύκολα εκλέγονται, ας μην ξεχνούν ότι εξίσου εύκολα ανατρέπονται. Αυτή άλλωστε είναι και η ισχύς της επανάστασης. Και η επανάσταση είναι το πολίτευμα της αγάπης.