Οι καινοτομίες και οι ασφαλιστικές δικλίδες για τις διαθήκες

Βαθιές τομές με πυξίδα τον εκσυγχρονισμό του κληρονομικού δικαίου και με σεβασμό στις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας, λόγω των ευαίσθητων θεμάτων που αγγίζει, περιλαμβάνονται στο νομοσχέδιο για τη μεταρρύθμιση του συγκεκριμένου δικαίου που τις επόμενες ημέρες η Ομάδα Εργασίας θα παραδώσει στην πολιτική ηγεσία του υπουργείου Δικαιοσύνης. Συγκεκριμένα, τα μέλη της Ομάδας Εργασίας στις 12 Νοεμβρίου θα παραδώσουν το σχέδιο νόμου στον υπουργό Δικαιοσύνης Γιώργο Φλωρίδη και τον υφυπουργό Ιωάννη Μπούγα, ώστε μέσα στο επόμενο διάστημα να τεθεί σε δημόσια διαβούλευση και να αποσταλεί προς ψήφιση στη Βουλή.

Η πρόταση μάλιστα της επιτροπής λόγω της βαρύτητας των αλλαγών που αφορούν το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας είναι να γίνει η μετάβαση στη νέα εποχή από τις 16 Σεπτεμβρίου 2026, με την έναρξη του επόμενου δικαστικού έτους, ώστε να δοθεί ο αναγκαίος χρόνος στη νομική κοινότητα να εναρμονιστεί με το νέο νομοθετικό περιβάλλον.

«ΤΑ ΝΕΑ» παρουσιάζουν τις βασικές αλλαγές του κληρονομικού δικαίου που αφορούν τόσο τις ασφαλιστικές δικλίδες για τις ιδιόγραφες διαθήκες, που παρά τα αντιθέτως λεχθέντα, εξακολουθούν να παραμένουν σε πλήρη ισχύ, τον νέο θεσμό των κληρονομικών συμβάσεων που εφαρμόζεται ήδη με επιτυχία σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, τη νόμιμη μοίρα, τον διαχωρισμό της περιουσίας του κληρονόμου, το μερίδιο κληρονομιάς για τους συντρόφους εκτός γάμου, αλλά και το τι θα ισχύει για διαθήκες που συντάσσονται από πρόσωπα μέσα σε νοσοκομεία ή μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων.

1. Ιδιόγραφη διαθήκη: Η ιδιόγραφη διαθήκη γράφεται ολόκληρη με το χέρι του διαθέτη, χρονολογείται και υπογράφεται από αυτόν. Από τη χρονολογία πρέπει να προκύπτουν η ημέρα, ο μήνας και το έτος. Απλές προσθήκες σε περιθώριο ή σε υστερόγραφο υπογράφονται από τον διαθέτη, διαφορετικά θεωρούνται σαν να μην έχουν γραφτεί. Για τη δημοσίευση της ιδιόγραφης διαθήκης προβλέπεται ότι όποιος την κατέχει, οφείλει χωρίς υπαίτια καθυστέρηση μόλις πληροφορηθεί τον θάνατο του διαθέτη να την εμφανίσει προς δημοσίευση σε συμβολαιογράφο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η κήρυξη της ιδιόγραφης διαθήκης ως κυρίας είναι υποχρεωτική όταν περιλαμβάνεται σε αυτή τιμώμενο πρόσωπο εκτός των στενών συγγενών. Για πρώτη φορά μάλιστα μπαίνει μία ακόμα ασφαλιστική δικλίδα στις ιδιόγραφες διαθήκες, με σκοπό να περιοριστεί ο κίνδυνος πλαστότητας και πολυετών δικαστικών μαχών. Ετσι στο νέο κληρονομικό δίκαιο η κήρυξη της ιδιόγραφης διαθήκης ως κυρίας καθίσταται υποχρεωτική όταν αυτή εμφανίζεται για δημοσίευση μετά την πάροδο διετίας  από τον θάνατο του κληρονομούμενου, ανεξάρτητα από την ιδιότητα του τιμώμενου προσώπου. Για πρώτη φορά επίσης, σε περίπτωση που ο κληρονόμος είναι «εξωτικός», δηλαδή πρόσωπο που δεν περιλαμβάνεται στον στενό κύκλο της εξ αδιαθέτου διαδοχής, τότε για να αποδειχθεί η γνησιότητα της γραφής και της υπογραφής του διαθέτη και να κηρυχθεί κυρία η ιδιόγραφη διαθήκη, διατάσσεται γραφολογική πραγματογνωμοσύνη. Είναι δε εξίσου σημαντικό ότι σε αυτή τη διαδικασία προβλέπεται να καλείται υποχρεωτικά, τουλάχιστον 60 μέρες πριν από τη συνεδρίαση του δικαστηρίου, το ελληνικό Δημόσιο.

2. Τι θα ισχύει για τις διαθήκες σε νοσοκομεία και μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων: Ενα ακόμα θολό σημείο για τις διαθήκες που συντάσσονται σε νοσοκομεία, κλινικές και μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων και αφήνουν την περιουσία τους σε πρόσωπα από αυτά τα περιβάλλοντα έρχεται να ξεκαθαρίσει το νομοσχέδιο. Για το ζήτημα αυτό, που επίσης αφορά έναν μεγάλο αριθμό διαθετών, προβλέπεται ότι: ιδιόγραφη διαθήκη, η οποία καταρτίζεται από πρόσωπα που περιθάλπονται σε νοσοκομεία, κλινικές, μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων και άλλα θεραπευτήρια κατά τη διάρκεια της περίθαλψής τους ή εντός τριών μηνών από την για οποιονδήποτε λόγο διακοπή της, είναι άκυρη κατά το μέρος που κληροδοτούνται περιουσιακά στοιχεία σε οποιοδήποτε φυσικό ή νομικό πρόσωπο, στο οποίο ανήκει το θεραπευτήριο ή το οποίο ασκεί καθήκοντα διοικητικά ή έχει κάθε άλλης μορφής σχέση, εκτός βέβαια αν πρόκειται για πρόσωπο που καλείται στην εξ αδιαθέτου διαδοχή.

3. Κληρονομικές συμβάσεις: Για πρώτη φορά εισάγεται στο ελληνικό δίκαιο ο θεσμός της κληρονομικής σύμβασης, που ήδη εφαρμόζεται με επιτυχία σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες: Ετσι ο ενδιαφερόμενος όσο είναι ακόμα εν ζωή, μπορεί να διευθετήσει με τους κληρονόμους του το μοίρασμα  της περιουσίας που θα λάβει ο καθένας, υπογράφοντας όλοι τη σχετική σύμβαση παρουσία συμβολαιογράφου για να είναι ισχυρή. Οι κανόνες που διέπουν αυτή τη νέα σύμβαση είναι απολύτως ορισμένοι και το ενδιαφέρον είναι ότι ο κληρονομούμενος θα μπορεί να επιλέξει ποιο θα είναι το εφαρμοστέο δίκαιο που θα διέπει τη σύμβαση, το οποίο μπορεί να είναι άλλο από το ελληνικό δίκαιο.

Με την κληρονομική σύμβαση, η οποία σε αντίθεση με τη διαθήκη που είναι αυστηρά προσωπική, μπορεί να αφορά τη διάθεση περιουσίας περισσότερων ατόμων, μπορεί να τεθεί ως προς ότι για να καταστεί κάποιος κληρονόμος, θα συμφωνήσει να παρέχει κάποιο αντάλλαγμα στον κληρονομούμενο. Εάν μάλιστα ο κληρονόμος δεν εκπληρώνει την παροχή για την οποία υπέγραψε και δεσμεύτηκε, τότε ο κληρονομούμενος μπορεί να υπαναχωρήσει από τη σύμβαση.

4. Νόμιμη μοίρα: Σημαντικές αλλαγές δρομολογούνται ως προς τη νόμιμη μοίρα, που αφορά το μερίδιο κληρονομιάς όταν υπάρχει μεν διαθήκη, αλλά σε αυτήν έχουν παραλειφθεί τα παιδιά και ο επιζών σύζυγος του κληρονομούμενου. Στην περίπτωση αυτή, τα πρόσωπα αυτά λαμβάνουν ένα ποσοστό της κληρονομιάς και συγκεκριμένα το μισό που θα δικαιούνταν, εάν δεν υπήρχε διαθήκη. Με τον νέο νόμο, εισάγεται η αξίωση της χρηματικής αποζημίωσης από την κληρονομιά, ζητώντας ο αποκλεισμένος κληρονόμος από τους κληρονόμους να του καταβάλουν σε χρήματα το ποσό που δικαιούται. Ετσι, το ποσοστό μένει το ίδιο, αλλά αλλάζει ριζικά η ουσία του θεσμού με την προτεινόμενη ρύθμιση να αποσκοπεί στη διατήρηση των περιουσιών, ιδίως όταν πρόκειται για επιχειρήσεις και την αποφυγή κατάτμησής τους.

5. Τι κληρονομεί ο σύντροφος σε ελεύθερη συμβίωση: Αν δεν υπάρχει σύζυγος ή σύντροφος με σύμφωνο συμβίωσης και στην κληρονομιά περιλαμβάνεται ακίνητο, το οποίο χρησίμευε όσο ζούσε ο κληρονομούμενος ως ο κύριος τόπος διαμονής του ιδίου και του προσώπου με το οποίο εκείνος συζούσε μόνιμα σε ελεύθερη ένωση, για διάστημα τουλάχιστον τριών ετών πριν από τον θάνατό του ή χωρίς χρονικό περιορισμό αν είχαν αποκτήσει κοινά παιδιά, το πρόσωπο αυτό δικαιούται την αποκλειστική χρήση του ακινήτου χωρίς αντάλλαγμα για χρονικό διάστημα ενός έτους από τον θάνατο του κληρονομούμενου.

6. Τι θα ισχύει για τα πρόσωπα που φροντίζουν τους κληρονομούμενους: Προβλέπεται η δυνατότητα κληροδοσίας εκ του νόμου για το πρόσωπο εκείνο που είχε αναλάβει τη φροντίδα του κληρονομούμενου, συμβάλλοντας ουσιωδώς και χωρίς αντάλλαγμα στην κάλυψη των αναγκών του είτε αυτοπροσώπως, είτε μέσω άλλου για χρονικό διάστημα τουλάχιστον έξι μηνών κατά τα τελευταία τρία χρόνια  πριν από τον θάνατο του κληρονομούμενου. Δικαιούχος σε αυτή την περίπτωση μπορεί να είναι και κληρονόμος και μεριδούχος. Το αντικείμενο της κληροδοσίας μπορεί να είναι χρηματικό ποσό που προσδιορίζεται με βάση το είδος, τη διάρκεια και την έκταση των αναγκών του κληρονομούμενου που καλύφθηκαν από τον δικαιούχο. Το δικαστήριο μπορεί επίσης να διατάξει υπό περιστάσεις και προϋποθέσεις αντί του χρηματικού ποσού να περιέλθει στην κατοχή του δικαιούχου περιουσιακό στοιχείο αντίστοιχης αξίας.

7. Στέρηση της νόμιμης μοίρας: Ο διαθέτης μπορεί για ορισμένους λόγους να στερήσει τη νόμιμη μοίρα από τον μεριδούχο με διαθήκη. Σε ποιες περιπτώσεις μπορεί να γίνει αυτό; Αν ο μεριδούχος επιβουλεύτηκε τη ζωή του, αν κρίθηκε ένοχος για κακούργημα ή σοβαρό πλημμέλημα όπως η άσκηση ενδοοικογενειακής βίας, αν φάνηκε αχάριστος απέναντι στον διαθέτη.

8. Αποποίηση κληρονομίας: Ο κληρονόμος μπορεί να αποποιηθεί την κληρονομιά μέσα σε διάστημα τεσσάρων μηνών από τότε που έμαθε την επαγωγή και τον λόγο της. Αν ο κληρονομούμενος είχε την τελευταία του κατοικία στο εξωτερικό ή αν ο κληρονόμος έμενε στο εξωτερικό η προθεσμία εκτείνεται στο ένα έτος. Σε περίπτωση διαθήκης ή κληρονομικής σύμβασης η προθεσμία δεν αρχίζει να μετρά πριν από τη δημοσίευση.

9. Αποζημίωση των δανειστών της κληρονομιάς: Ο κληρονόμος δεν ευθύνεται με την ατομική του περιουσία για τις υποχρεώσεις της κληρονομιάς, εκτός αν δηλώσει στον γραμματέα του δικαστηρίου ότι θα τη διαχειρίζεται εκείνος και θα τη διαθέτει ελεύθερα. Το δικαστήριο μπορεί οποτεδήποτε έπειτα από σχετική αίτηση όποιου έχει έννομο συμφέρον να διατάξει την εκκαθάριση της κληρονομιάς. Μετά τη δημοσίευση της απόφασης με βάση την οποία διατάσσεται η εκκαθάριση, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις της κληρονομιάς αποχωρίζονται αυτοδικαίως από την περιουσία του κληρονόμου και αποτελούν πλέον χωριστή ομάδα που διοικείται από τον εκκαθαριστή.

Ως εκκαθαριστής διορίζεται δικηγόρος που περιλαμβάνεται σε ειδικό κατάλογο ο οποίος τηρείται στο δικαστήριο της κληρονομιάς. Ο εκκαθαριστής οφείλει σε διάστημα 10 ημερών από τότε που θα παραλάβει την απόφαση να αποδεχθεί τον διορισμό του με δήλωση, γιατί αν παρέλθει η ημερομηνία αυτή τότε θεωρείται ότι έχει αποποιηθεί τον διορισμό του.

Στη συνέχεια ο εκκαθαριστής μέσα σε έναν μήνα από την αποδοχή του διορισμού του δημοσιεύει στον Τύπο περίληψη της απόφασης όπως και τη δήλωση της αποδοχής του, προσκαλώντας τους δανειστές της κληρονομιάς να αναγγείλουν με τη σειρά τους τις απαιτήσεις τους και να υποβάλουν όλα τα σχετικά δικαιολογητικά. Αφού ο εκκαθαριστής επαληθεύσει τις απαιτήσεις των δανειστών μέσα σε τέσσερις μήνες από την παρέλευση της προθεσμίας για αναγγελία θα πρέπει να έχει ολοκληρώσει την απογραφή της κληρονομιάς και να συντάξει τη σχετική έκθεση.

Εναν μήνα μετά την πληρωμή των δανειστών ο εκκαθαριστής οφείλει να δηλώσει στο δικαστήριο την ολοκλήρωση της διαδικασίας και εφόσον έχει απομείνει κληρονομική περιουσία, αυτή την αποδίδει στους κληρονόμους ανάλογα με τις κληρονομικές τους μερίδες.

Η ταυτότητα της επιτροπής

Η Ομάδα Εργασίας που προχώρησε στις τομές στο κληρονομικό δίκαιο αποτελείται από τους: Απόστολο Γεωργιάδη, επίτιμο καθηγητή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), ακαδημαϊκό ως πρόεδρο, Μαρουλιώ Δαβίου, αντιπρόεδρο του Αρείου Πάγου, ως τακτικό μέλος και αναπληρώτρια του προέδρου με αναπληρώτριά της την Ευαγγελία Στεργίου, αρεοπαγίτη Παναγιώτη Καρακωνσταντή, εφέτη Αθηνών, ως τακτικό μέλος, με αναπληρωτή του τον Σωτήριο Τσουβαλά, εφέτη Αθηνών, αποσπασμένο στην Ειδική Νομική Υπηρεσία του υπουργείου Δικαιοσύνης, Δήμητρα Παπαδοπούλου-Κλαμαρή, ομότιμη καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ, ως μέλος, Αντώνιο Καραμπατζό, καθηγητή Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ, ως μέλος, Γεώργιο Λέκκα, καθηγητή Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ, ως μέλος, Ελένη Ζερβογιάννη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), ως μέλος, Σωτήριο Κοτρώνη, επίκουρο καθηγητή Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ, ως μέλος, Γεώργιο-Αλέξανδρο Γεωργιάδη, επίκουρο καθηγητή Αστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ ως μέλος, Αθανάσιο Ζούπα, πρόεδρο του Δικηγορικού Συλλόγου Πατρών και μέλος της συντονιστικής επιτροπής των Δικηγορικών Συλλόγων Ελλάδος, ως τακτικό μέλος, με αναπληρωτή του τον Παναγιώτη Νικολόπουλο, προϊστάμενο της Νομικής Υπηρεσίας του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών και Ελένη Κοντογεώργου, πρόεδρο της συντονιστικής επιτροπής Συμβολαιογραφικών Συλλόγων Ελλάδος, ως τακτικό μέλος, με αναπληρώτριά της τη Χριστίνα Μάνδρου, μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συμβολαιογραφικού Συλλόγου.