Ο Καβάφης με τα μάτια ενός καταλανού νεοελληνιστή

Από τις 5 Νοεμβρίου αναμένεται στις εκδόσεις «Διόπτρα» μία νέα συγκεντρωτική δίτομη έκδοση με τα αναγνωρισμένα ποιήματα του Κ.Π.Καβάφη (154), αλλά και τα αποκηρυγμένα, κρυμμένα, ατελή και πεζά του, σε επιμέλεια του Καταλανού νεοελληνιστή Εουσέμπι Αγιένσα (Eusebi Ayensa, 1967).

Ο τελευταίος υπήρξε για πολλά χρόνια καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τζιρόνα, ενώ σήμερα διευθύνει το ακαδημαϊκό και εκπαιδευτικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου του Εμπορίου (Empúries), στην Καταλονία.

Μεταφραστής του Καβάφη στα καταλανικά και τα ισπανικά, το 2023 εξέδωσε το βιβλίο «Constantinopolíada», αφιερωμένο στα τρία χρόνια που ο ποιητής πέρασε στην Κωνσταντινούπολη με την οικογένειά του, από το 1882 έως το 1885.

Το 2025 έλαβε το βραβείο Aurora Bertrana για τη μετάφραση στην ίδια γλώσσα όλου του ποιητικού έργου τoυ Αλεξανδρινoύ (Βαρκελώνη, Εκδόσεις Flâneur). Έναν χρόνο πριν, του απονεμήθηκε το βραβείο δοκιμίου Joan Fuster για το βιβλίο «Το ωραίο ταξίδι: O Καβάφης και η επίδρασή του στον καταλανικό πολιτισμό».

Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Γραμμάτων της Βαρκελώνης, της Ακαδημίας Αθηνών, στον κλάδο Μεταβυζαντινής και Νεοελληνικής Γραμματείας, στην Τάξη των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών, και της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων. Από το 2007 έως το 2012 διηύθυνε το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας.

Οι δύο τόμοι αποτελούν καρπό πολυετούς έρευνάς του στα τρία ιδρύματα που διασώζουν το αρχείο του K. Π. Καβάφη (Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση, στο οποίο βρίσκεται ο κύριος όγκος του υλικού, Αρχείο Παπουτσάκη του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου και Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη).

Ο επιμελητής ακολουθεί πιστά τα πρωτότυπα κείμενα  ενσωματώνοντας όλες τις διορθώσεις του ποιητή τόσο σε χειρόγραφα όσο και στα φυλλάδια που τύπωνε κατά τη διάρκεια της ζωής του σε διάφορα τυπογραφεία της Αλεξάνδρειας.

Στις εκτενείς σημειώσεις, εξάλλου, οι οποίες καταλαμβάνουν 124 σελίδες στον πρώτο τόμο και 96 στον δεύτερο, περιλαμβάνεται ανέκδοτο υλικό —πρώτες εκδοχές γνωστών ποιημάτων, σχόλια του Κ. Π. Καβάφη σε δικά του ποιήματα κ.ά.—, το οποίο εμπλουτίζεται με τις σημαντικότερες νέες βιβλιογραφικές συνεισφορές.

Στην εισαγωγή ο Ayensa  γράφει, εκτός άλλων, για τις διαδρομές του αρχείου του Καβάφη, τον επίκαιρο χαρακτήρα της ποίησής του και τον τρόπο που εργαζόταν.

Διαβάζουμε εκεί, εκτός άλλων: «Αν υπάρχει μια πτυχή της ποίησης του Καβάφη που άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στην ευρωπαϊκή ποίηση του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, αυτή είναι η αναπόληση του παρελθόντος, τόσο του προσωπικού όσο και του ιστορικού, η οποία λαμβάνει σάρκα και οστά γύρω από δύο συγκεκριμένα θέματα: τον ερωτισμό και τις ηθικές συμπεριφορές, που, στα ιστορικά ποιήματα, έχουν καθολική ισχύ, αν και με πρωταγωνιστές (τεκμηριωμένους ή μη) κυρίως από την ελληνιστική, τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή…

Μέσα από αυτό το πρίσμα πρέπει να ερμηνεύσουμε και την περίφημη δήλωση του ποιητή, όταν έλεγε “Εγώ είμαι ποιητής ιστορικός”, που δεν σημαίνει απλώς ότι είχε ιδιαίτερη προτίμηση στα ιστορικά θέματα, αλλά ότι ήταν ένας ποιητής με ιστορική συνείδηση, δηλαδή απόλυτη επίγνωση του γεγονότος ότι υπάρχουν προβλήματα που συνοδεύουν τον άνθρωπο από καταβολής κόσμου και τα οποία επαναλαμβάνονται σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και περιστάσεις.

Γι’ αυτόν, λοιπόν, ιστορία δεν αποτελεί καταφύγιο από τα προβλήματα του παρόντος, αλλά το κλειδί για την ερμηνεία τους και την εξεύρεση λύσης, ή τουλάχιστον, όταν αυτό δεν είναι εφικτό, μια παρηγοριά, μια γαλήνια παραίτηση […] Πέραν τούτου, το μήνυμα ανεκτικότητας που χαρακτηρίζει πολλά από τα ποιήματα του Καβάφη τα καθιστά επίσης εξαιρετικά επίκαιρα σ’ έναν κόσμο τόσο ταραγμένο όσο ο σημερινός, όπου έννοιες όπως η φυλετική καθαρότητα αναδύονται και πάλι με δύναμη και αποδεικνύουν για άλλη μία φορά ότι η ανθρώπινη φύση είναι καταδικασμένη να επαναλαμβάνει ξανά και ξανά τα λάθη της Ιστορίας…

Και κλείνω με τα λόγια που έγραψε ο πρώτος μεταφραστής του Αλεξανδρινού στα καταλανικά, ο συμπατριώτης μου (και μεγάλος ποιητής ο ίδιος) Carles Riba, σε μια επιστολή που έστειλε στη συγγραφέα Ιουλία Ιατρίδη –εκείνη τον μύησε στον Καβάφη- στις αρχές Φεβρουαρίου του 1958: “Ο Καβάφης μας δίνει ένα μάθημα αιωνίου κλασικισμού.

Τα πάντα, αρχής γενομένης από την τεράστια ευρυμάθειά του, έμοιαζαν να τον οδηγούν στη βλακώδη μίμηση του αρχαιοελληνικού, ενώ, από την άλλη, η μόδα απαιτούσε θεατρικά, ρητορικά, ιστορικά κάδρα.

Τον έσωσε το κατεξοχήν αυθεντικά ελληνικό: η αίσθηση της πραγματικότητας και της φόρμας, η πίστη σε μια διαφορετική και συνεπή σκέψη –που και αυτή διαθέτει τη μουσικότητά της-, η διαυγής, συνειδητή, άγρια αγάπη γι’ αυτή την ηλιόλουστη ζωή που δόθηκε σ’ εμάς τους Μεσόγειους ανάμεσα από δύο αβύσσους μυστηρίου…».