Η μέρα που άνοιξε ένα παράθυρο στον σοσιαλισμό

Στις 18 Οκτωβρίου του 1981, ημέρα Κυριακή, ένας φαντάρος σε τάγμα «ανεπιθύμητων» στον Εβρο (από αυτά που είχαν ξεμείνει από την περίοδο της χούντας) στέκεται πίσω από το εκλογικό παραβάν. Παρότι εγγεγραμμένο μέλος του ΚΚΕ, έχει ήδη αποφασίσει πως θα σταυρώσει άλλο ψηφοδέλτιο: για πρώτη (και τελευταία) φορά στη ζωή του, χωρίς ούτε μισό ίχνος δισταγμού, ψηφίζει ΠΑΣΟΚ. Πολλές δεκαετίες αργότερα, σε κάποιο οικογενειακό τραπέζι Χριστουγέννων, ο ίδιος άνθρωπος περιγράφει με λεπτομέρεια το συναίσθημα που τον κατέκλυσε τη στιγμή που έριξε τον φάκελο μέσα στην κάλπη. Πριν καν την ανακοίνωση του αποτελέσματος, ήταν βέβαιος πως τίποτα πια δεν θα ήταν το ίδιο. Δεν είχε άδικο –από εκείνη την Κυριακή και μετά, με ποσοστό 48%, η Ελλάδα είχε κάνει ένα βήμα προς το μέλλον της. Καλό; Κακό; Λάθος; Σωστό; Πάντως δεν ξανακοίταξε πίσω.

Η αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος ήταν το πρώτο βήμα για την εξέλιξη της χώρας. Τη δεκαετία του ’80, όμως, αυτό που έμοιαζε να έχει ανάγκη η Ελλάδα ήταν έναν καταλύτη, μια πολιτική δύναμη που θα μπορούσε να διεισδύσει στον πυρήνα της, να την προετοιμάσει για τη νέα εποχή. Το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου, που ιδρύθηκε ένα μήνα και κάτι μετά την πτώση του καθεστώτος, ταίριαζε τέλεια στον ρόλο, γιατί αφουγκράστηκε τις βασικές ανάγκες μιας κοινωνίας που είχε μείνει στάσιμη, τη στιγμή που όλος ο κόσμος άλλαζε.

Απευθύνθηκε πρώτα στη νέα γενιά, σε μια περίοδο που δεν επικρατούσε οργή ή απογοήτευση, αλλά ελπίδα – το βίωμα του Πολυτεχνείου είχε αναζωπυρώσει την ορμή της και την αίσθηση της δυνατότητας, όμως η πρώτη μεταδικτατορική φάση δεν είχε παραδώσει σε αυτήν τα ηνία της χώρας. Αντίθετα, με την επιστροφή του στην Ελλάδα, ο Παπανδρέου της άνοιξε διάπλατα την πόρτα του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, δίνοντας πρώτος το παράδειγμα, κόβοντας και αυτός τον ομφάλιο λώρο που τον ένωνε με την πολιτική παράδοση του πατέρα του και την Ενωση Κέντρου. Δεν πέτυχε με την πρώτη. Πρόεδρος και στελέχη χρειάστηκε να «ψηθούν» επτά χρόνια στην αντιπολίτευση, μέχρι τη βραδιά της 18ης Οκτωβρίου.

Η μεγάλη αλλαγή

Η υπόσχεση του Παπανδρέου, όμως, δεν ήταν απλώς η εξουσία, αλλά η νέα ποιότητα, η εμπέδωση της δημοκρατίας. Το ΠΑΣΟΚ επένδυσε στην εξάλειψη των παλιών διαιρετικών τομών, των διχαστικών τραυμάτων που κρατούσαν από τον Εμφύλιο, οικοδομώντας ένα νέο εθνικό αφήγημα. Και είχε τόση επιτυχία που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε μέχρι και σήμερα τη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Συμβολικά, υποσχόταν την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ώστε να κλείσει και θεσμικά μια εκκρεμότητα που δεν άφηνε τις πληγές να επουλωθούν. Πρακτικά, το ΠΑΣΟΚ επένδυε στην κοινωνική κινητικότητα: η ανέλιξη δεν βασιζόταν στην καταγωγή, στο φύλο, στην οικονομική επιφάνεια ή την ιδεολογία –κανείς δεν είχε περισσότερα δικαιώματα από τον άλλο, ο καθένας μπορούσε να γίνει ό,τι είχε ονειρευτεί. Το αίσθημα ευγνωμοσύνης γι’ αυτήν την ευκαιρία, αποτυπώθηκε πολλά χρόνια αργότερα, κυνικά, από τον υπουργό Γιώργο Κατσιφάρα: «Αν δεν υπήρχε ο Ανδρέας Παπανδρέου, δεν θα μας ήξερε ούτε ο θυρωρός της πολυκατοικίας μας». Δεν ήταν όμως μόνο οι προσωπικές επιδιώξεις που ικανοποιήθηκαν: η δημόσια υγεία σταδιακά επεκτάθηκε πέρα από τα όρια των μεγάλων πόλεων και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση από το 1982 έως το 1985 σχεδόν εξάλειψε τον αναλφαβητισμό στη νέα γενιά. Κανείς δεν έμεινε πίσω, ούτε οι έχοντες ούτε οι «μη προνομιούχοι».

Για τις γυναίκες, τα βήματα της ισότητας δεν ήταν ούτε λίγα ούτε αυτονόητα. Η νίκη του ΠΑΣΟΚ το 1981 έφερε μια σειρά αλλαγών στη νομοθεσία, που κατοχύρωσε θεσμικά θεμελιώδη δικαιώματα, από το συναινετικό διαζύγιο έως την άμβλωση. Θα μπορούσαν, πολύ εύκολα, να είχαν μείνει υποσχέσεις μπροστά στον καταιγισμό νομοθετημάτων τα πρώτα χρόνια του ΠΑΣΟΚ στη διακυβέρνηση της χώρας. Ομως το άνοιγμα του κόμματος στο φεμινιστικό κίνημα, η επιβλητική φυσιογνωμία της Μαργαρίτας Παπανδρέου που επέμενε όταν το υπουργικό συμβούλιο δίσταζε, οι γυναίκες που μπήκαν σε θέσεις ευθύνης και κλήθηκαν να διαχειριστούν «καυτές πατάτες» (Μελίνα Μερκούρη, Βάσω Παπανδρέου, Μαρία Κυπριωτάκη-Περράκη) άνοιξαν στην πράξη ένα παράθυρο απελευθέρωσης, που είχε και κοινωνικές προεκτάσεις.

Τα λάθη που έγιναν

Η κοινωνική νοσταλγία για τα «ωραία χρόνια» που πιστεύουμε πως δεν θα ξαναέρθουν, οι αφηγήσεις των μεγαλύτερων και το λούστρο της ποπ κουλτούρας κάνουν τη νίκη του ’81 να μοιάζει μυθική. Δεν ήταν. Ούτε εκείνοι που την κατάφεραν ήταν αλάνθαστοι: ο Παπανδρέου, ο πιο δημοφιλής πολιτικός της Ελλάδας, αυτός που έμεινε στην ιστορία με το μικρό του, χρησιμοποίησε συνθήματα και αιτήματα που είτε δεν πίστευε είτε δεν είχε ποτέ σκοπό να υλοποιήσει («ΕΟΚ και ΝΑΤΟ, το ίδιο συνδικάτο», «Εξω οι βάσεις του θανάτου»), απαρνήθηκε την εσωκομματική δημοκρατία για μια σφιχτή, προσωπαγή κομματική δομή, αποκλείοντας όσους θεωρούσε εμπόδιο στον δρόμο προς το Μέγαρο Μαξίμου, και αποδείχτηκε εξίσου ικανός στην επικοινωνία όσο στην πολιτική.

Η νίκη του ΠΑΣΟΚ σήμανε την επέλαση των οπαδών του στο Δημόσιο και τη δημιουργία μιας σταδιακής, αλαζονικής πεποίθησης σε όλες τις βαθμίδες στελεχών πως το κόμμα είναι το κράτος και το κράτος είναι το κόμμα, που εμπότισε μετέπειτα κάθε κυβέρνηση της Μεταπολίτευσης, όποιο χρώμα κι αν είχε – καμία αλλαγή, άλλωστε, δεν έχει μόνο μια πλευρά.

Κάτι νέο ξεκινούσε

Ομως εκείνο το βράδυ του ’81, για τον φαντάρο του Εβρου και για τον οπαδό του ΠΑΣΟΚ στην Αθήνα, που έφτασε μέχρι το Καστρί για να δει τον δικό του Ανδρέα να ανοίγει τα χέρια του χαιρετώντας στο μπαλκόνι, κάτι νέο ξεκινούσε. «Δεν πρόκειται με κανέναν τρόπο να οδηγήσουμε τη χώρα σε οποιαδήποτε περιπέτεια. Στόχος μας, πολιτική μας, είναι η ευημερία του λαού. Είναι η εθνική υπερηφάνεια και η κοινωνική δικαιοσύνη», ανέφερε ο Παπανδρέου στο διάγγελμά του.

Υπό μια έννοια, βέβαια, η Αλλαγή όντως ήταν μια μεγάλη, μακρά περιπέτεια, που κράτησε 32 χρόνια, όσο ο παραδοσιακός μεταπολιτευτικός δικομματισμός. Και ήταν τόσο ιστορικά καθοριστική, που έδωσε τα εφόδια στο κόμμα που την έφερε όχι απλώς να εξελίσσεται κάθε φορά που το επέβαλε η εποχή, αλλά να αντέξει μια εκλογική συντριβή από την οποία σχεδόν κανείς δεν επιβιώνει, πόσο μάλλον επανέρχεται.

Η Αλλαγή παρέδωσε και τον Ανδρέα στην Ιστορία. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ονειρεύτηκαν πως μπορούσαν να αντιγράψουν πειστικά τον τρόπο του. Κανείς ως τώρα δεν τα έχει καταφέρει.