Γονιδιακή επέμβαση στη φύση για τη διατήρηση των απειλούμενων ειδών

Για πρώτη φορά στην ιστορία της, η Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN), το μεγαλύτερο δίκτυο περιβαλλοντικών οργανισμών παγκοσμίως, ενέκρινε τη διερεύνηση της γονιδιακής μηχανικής ως πιθανό εργαλείο για τη διατήρηση των απειλούμενων ειδών. Η απόφαση αυτή, που ελήφθη την Τρίτη στο συνέδριο της Ένωσης στο Άμπου Ντάμπι, σηματοδοτεί μια ιστορική στροφή στη σχέση της επιστήμης με τη φύση.

Η IUCN, που αριθμεί πάνω από 1.400 μέλη από 160 χώρες — κυβερνήσεις, πανεπιστήμια, αυτόχθονες κοινότητες και περιβαλλοντικές ΜΚΟ — αποφάσισε με ψηφοφορία να επιτρέψει την περαιτέρω μελέτη γενετικά τροποποιημένων οργανισμών για σκοπούς προστασίας και αποκατάστασης οικοσυστημάτων. Αν και η απόφαση δεν συνεπάγεται πλήρη αποδοχή της πρακτικής, θέτει ένα νέο πλαίσιο που μπορεί να επηρεάσει διεθνείς πολιτικές στο μέλλον.

Οι υποστηρικτές θεωρούν ότι η γονιδιακή επέμβαση μπορεί να προσφέρει λύσεις σε προκλήσεις που η φύση πλέον δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μόνη της. Η Σούζαν Λίμπερμαν, αντιπρόεδρος της Wildlife Conservation Society, χαρακτήρισε το βήμα «ορόσημο», λέγοντας ότι ίσως υπάρχουν περιπτώσεις όπου «γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί μπορούν να δοκιμαστούν προσεκτικά και με ηθική υπευθυνότητα στο περιβάλλον».

Πράγματι, τέτοιες εφαρμογές ήδη υπάρχουν: ερευνητές τροποποιούν κουνούπια ώστε να μειώνουν τη μετάδοση της ελονοσίας, ενώ άλλες ομάδες προσπαθούν να συνθέσουν τεχνητό αίμα πεταλοειδών καβουριών, το οποίο χρησιμοποιείται στη φαρμακοβιομηχανία.

Ακόμη πιο αμφιλεγόμενα είναι τα προγράμματα «απο-εξαφάνισης» ειδών, όπως η αναβίωση του dire wolf (λυκόσκυλου των πάγων), που ανακοίνωσε φέτος η εταιρεία Colossal Biosciences. Οι επιστήμονες της Colossal υποστηρίζουν ότι οι ίδιες τεχνολογίες μπορούν να εφαρμοστούν και σε κρίσιμα απειλούμενα είδη, για να ενισχυθεί η ανθεκτικότητά τους σε ασθένειες ή την κλιματική αλλαγή.

Η συζήτηση δεν είναι νέα, αλλά η απόφαση της IUCN σηματοδοτεί τη μετατόπιση της παγκόσμιας περιβαλλοντικής κοινότητας. Για πρώτη φορά, οι συντηρητικές δυνάμεις των οργανώσεων αποδέχονται ότι η τεχνολογία ίσως είναι αναγκαία για τη διάσωση της βιοποικιλότητας. Ωστόσο, η πρόταση για μορατόριουμ στην απελευθέρωση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών στη φύση απορρίφθηκε για μόλις μία ψήφο.

Οι επικριτές προειδοποιούν για τους απρόβλεπτους κινδύνους. Η Ντάνα Περλς, από τη ΜΚΟ Friends of the Earth, δήλωσε απογοητευμένη: «Η IUCN απέτυχε να προειδοποιήσει επαρκώς ενάντια σε εφαρμογές υψηλού κινδύνου, όπως τα gene drives που μπορούν να προκαλέσουν μη αναστρέψιμη ζημιά στη βιοποικιλότητα». Ως παράδειγμα αναφέρει το σχέδιο τροποποίησης των κουνούπιων Anopheles ώστε να μεταδίδουν λιγότερη ελονοσία — μια ιδέα σωτήρια, αλλά που θα μπορούσε να διαταράξει ολόκληρα οικοσυστήματα. «Δεν πρέπει να μετατρέψουμε τη φύση σε πεδίο πειραματισμού», τονίζει.

Για πολλούς επιστήμονες, η αλλαγή στάσης της IUCN αντικατοπτρίζει την απόγνωση των οργανώσεων διατήρησης μπροστά στην αποτυχία των παραδοσιακών μεθόδων. Είδη εξαφανίζονται ταχύτερα από ποτέ, τα οικοσυστήματα αποσταθεροποιούνται, και η κλιματική κρίση απαιτεί λύσεις που μέχρι πρότινος θεωρούνταν αδιανόητες.

Η Τζέσικα Όουλι, καθηγήτρια περιβαλλοντικού δικαίου στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, εξηγεί: «Μπορούμε να βοηθήσουμε τα είδη να επιβιώσουν, εισάγοντας γονίδια που τα καθιστούν ανθεκτικά στη ζέστη; Κάποιοι λένε “όχι, δεν πρέπει να αγγίζουμε τη φύση”, άλλοι απαντούν “ναι, είναι η μόνη μας ελπίδα σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο”».

Η ίδια θεωρεί ότι η απόφαση της IUCN θα μπορούσε να αποτελέσει το προοίμιο για διεθνή νομοθεσία, καθώς οι κυβερνήσεις συχνά υιοθετούν τις κατευθυντήριες γραμμές της Ένωσης στις περιβαλλοντικές συμφωνίες. Η νέα στρατηγική της IUCN δεν δίνει «λευκή επιταγή» στη γονιδιακή μηχανική. Αντίθετα, ορίζει ένα πλαίσιο αξιολόγησης ανά περίπτωση, με αρχές όπως διαφάνεια, προληπτική προσέγγιση και ηθική υπευθυνότητα. Ωστόσο, η ίδια η παραδοχή ότι η επεξεργασία γονιδίων μπορεί να αποτελέσει εργαλείο διατήρησης δείχνει πως η γραμμή ανάμεσα στη φύση και την ανθρώπινη παρέμβαση γίνεται ολοένα πιο λεπτή.

Καθώς η επιστήμη εξελίσσεται και η κλιματική κρίση επιταχύνεται, το ερώτημα που κυριάρχησε στο Άμπου Ντάμπι παραμένει ανοιχτό και βαθιά φιλοσοφικό: Μέχρι πού μπορεί και πρέπει να φτάσει ο άνθρωπος για να «σώσει» τη φύση;