Στις 2 Νοεμβρίου 1975, σε έναν ερημικό χωματόδρομο στην Όστια, κοντά στη Ρώμη, ο Πιερ Πάολο Παζολίνι βρήκε έναν από τους πιο φρικτούς θανάτους στην ιστορία της ιταλικής κουλτούρας. Ξυλοκοπήθηκε μέχρι θανάτου, ποδοπατήθηκε και παρασύρθηκε πολλές φορές με το ίδιο του το αυτοκίνητο.
Το σώμα του ήταν τόσο παραμορφωμένο που η γυναίκα που το εντόπισε νόμιζε αρχικά πως επρόκειτο για σωρό από σκουπίδια. Οι ιατροδικαστές μίλησαν για «ποταμούς αίματος». Πενήντα χρόνια μετά, το ποιος και γιατί σκότωσε τον Παζολίνι παραμένει μυστήριο — ένα μυστήριο που αναζωπυρώνεται κάθε φορά που το έργο του επιστρέφει στο φως.
Η νέα έκδοση του «Πετρελαίου»
Αφορμή για τη νέα συζήτηση γύρω από τον Παζολίνι αποτελεί η ισπανική έκδοση της τελευταίας και πιο αινιγματικής του δημιουργίας, του μυθιστορήματος «Πετρέλαιο». Το έργο, που ο ίδιος περιέγραψε ως «το προοίμιο μιας διαθήκης», δημοσιεύτηκε μεταθανάτια το 1992 και επανεκδίδεται τώρα βάσει της ιταλικής έκδοσης του 2020.
Το βιβλίο αποκαλύπτει με ωμότητα την πολιτική και οικονομική διαφθορά της Ιταλίας της δεκαετίας του ’70, με επίκεντρο τον ενεργειακό κολοσσό ENI. Για πολλούς μελετητές, αυτό ακριβώς το έργο υπήρξε η αιτία του θανάτου του συγγραφέα.
Το ανοιχτό μυστήριο της δολοφονίας
Στις σελίδες του «Πετρελαίου», ο Παζολίνι ξεσκεπάζει σκοτεινούς μηχανισμούς εξουσίας που διατρέχουν όλο το πολιτικό φάσμα, από τη δεξιά έως το Σοσιαλιστικό Κόμμα, αφήνοντας εκτός μόνο τους κομμουνιστές. Ο ίδιος είχε δηλώσει λίγο πριν τη δολοφονία του, σε άρθρο του στην Corriere della Sera, πως γνώριζε «τα ονόματα των υπευθύνων για τις σφαγές» που αιματοκυλούσαν τότε την Ιταλία.
«Ξέρω ποιοι είναι πίσω από τις βομβιστικές επιθέσεις του Μιλάνου, της Μπρέσια, της Μπολόνια», έγραφε – μια δημόσια πρόκληση που, για πολλούς, του στοίχισε τη ζωή.
Η επίσημη εκδοχή της ιταλικής δικαιοσύνης απέδωσε το έγκλημα σε έναν 17χρονο εκδιδόμενο, τον Τζουζέπε “Πίνο” Πελόζι, γνωστό ως Il Rana («Ο Βάτραχος»). Αν και καταδικάστηκε, επέμενε μέχρι τον θάνατό του, το 2017, ότι δεν έδρασε μόνος. Το ίδιο το δικαστήριο είχε αναγνωρίσει πως «υπήρχαν και άλλοι δράστες» που ποτέ δεν ταυτοποιήθηκαν.
Έτσι, η δολοφονία του Παζολίνι παραμένει ανοιχτή πληγή στη συλλογική μνήμη της Ιταλίας — μιας χώρας που, όπως είπε ο συγγραφέας Λεονάρντο Σάτσια, «ζει χωρίς αλήθεια».
Το έργο-διαθήκη του Παζολίνι
Το «Πετρέλαιο» θεωρείται σήμερα το πολιτικό και πνευματικό κύκνειο άσμα του Παζολίνι. Πρόκειται για ένα τεράστιο, αποσπασματικό έργο 700 σελίδων, όπου το πραγματικό και το μυθοπλαστικό συνυφαίνονται, όπως και η ζωή του δημιουργού με τη μοίρα της χώρας του.
Ο κεντρικός ήρωας, Κάρλο ντε Τέτις, διασπάται σε δύο αντιθετικά «εγώ», αντανακλώντας τη διχασμένη ψυχή του Παζολίνι – ανάμεσα στο πάθος και στην αγιότητα, στη σάρκα και στο πνεύμα. Ο μεταφραστής της νέας έκδοσης, Μιγκέλ Άνχελ Κουέβας, το χαρακτηρίζει «ένα έργο για την εξουσία και τον θάνατο, όπου η επιθυμία για απόλυτη κατοχή οδηγεί στην αυτοκαταστροφή».
Η μυστικιστική διάσταση
Κάποιοι, όπως ο ζωγράφος και στενός φίλος του, Τζουζέπε Τζιγκάινα, έχουν προτείνει ακόμη και μια πιο μυστικιστική ερμηνεία: ότι ο Παζολίνι «σκηνοθέτησε» τον ίδιο του τον θάνατο ως τελική πράξη μιας ζωής αφιερωμένης στην πρόκληση και στην αλήθεια. «Για τον Παζολίνι, η θυσία μπορούσε να γίνει πράξη δημιουργίας», σημειώνει ο Κουέβας.
Η διαρκής επικαιρότητα ενός δημιουργού
Η αλήθεια για το τι συνέβη εκείνη τη νύχτα του 1975 πιθανότατα δεν θα αποκαλυφθεί ποτέ. Ωστόσο, πενήντα χρόνια μετά, ο Παζολίνι εξακολουθεί να προκαλεί και να εμπνέει.
Το έργο του, και κυρίως το «Πετρέλαιο», παραμένει μια ωμή, εκρηκτική καταγγελία της εξουσίας και της ανθρώπινης ματαιότητας — ίσως η πιο προφητική αυτοπροσωπογραφία ενός δημιουργού που έζησε και πέθανε μέσα στην ίδια του την αλήθεια.