Στον αριθμό 9 της οδού Τζιραίων, σε ένα ιστορικό κτίριο στην περιοχή Μακρυγιάννη, δωρεά της Αμερικανικής Λεγεώνας, φυλάσσεται η… ιστορία της Αθήνας. Μέσα από εκατοντάδες αρχεία έντυπου – και όχι μόνο – υλικού που χρονολογείται από τα μέσα του 19ου αιώνα αποκαλύπτονται άγνωστες πτυχές της εξέλιξης της Αθήνας στον χρόνο.
Πρακτικά των Δημοτικών Συμβουλίων της Αθήνας, τοπογραφικά σχέδια, προϋπολογισμοί, αρχεία του Εθνικού Κήπου, σημαντικοί χάρτες, αντικείμενα και ιδιωτικές συλλογές φυλάσσονται, συντηρούνται και ψηφιοποιούνται από το Τμήμα Ιστορικού Αρχείου του Δήμου Αθηναίων.
Εκεί βρίσκεται και ο παλαιότερος τόμος με τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου (1841) επί δημαρχίας Ανάργυρου Πετράκη, του πρώτου δημάρχου της Αθήνας. Αλλωστε, αυτός ο τόμος καθώς και άλλοι αποτέλεσαν την αφορμή για τη σύσταση του αρχειακού τμήματος στον Δήμο, καθώς βρέθηκαν πριν από αρκετά χρόνια σε κακή κατάσταση στο υπόγειο του δημαρχείου, στην οδό Αθηνάς. Από τότε ξεκίνησε μια συζήτηση για τη διαφύλαξη και ανάδειξη αυτού του υλικού, με… ενδιαμέσους σταθμούς τη σύσταση δύο επιτροπών, για να φτάσουμε τελικά στο 2003 που η Αρχειακή Υπηρεσία Δήμου Αθηναίων ήταν πλέον γεγονός.
Τεύχος του περιοδικού «ΑΘΗΝΑΙ», από το οικογενειακό αρχείο του Στέργιου Κ. Γεωργιάδη, αφιερωμένο στην ιστορία και την πνευματική ζωή της πόλης των Αθηνών. Το τεύχος κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1934 με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους (1834-1934)
Εισιτήριο για σπουδές στο εξωτερικό
«Η πλειονότητα του Αρχείου είναι χαρτώο υλικό. Κρατάμε τα Πρακτικά των Δημοτικών Συμβουλίων από το 1841 μέχρι και το 2007 και μέσα από αυτά μπορεί να διαπιστώσει κανείς πώς εξελίχθηκε η πόλη, τη διαφορετική οπτική που είχαν οι δημοτικές Αρχές, ποια θέματα ενδιέφεραν τα εκάστοτε Δημοτικά Συμβούλια αλλά και ποια είναι τα διαχρονικά ζητήματα, όπως για παράδειγμα η καθαριότητα», εξηγεί στα «ΝΕΑ» η υπεύθυνη του Τμήματος Ιστορικού Αρχείου Βασιλική Σφήκα.
«Βουτώντας» κανείς στα αρχεία, θα βρεθεί μπροστά σε αποφάσεις Δημοτικών Συμβουλίων που έστελναν δημότες, οι οποίοι νοσούσαν από λύσσα, στον Λουί Παστέρ στο Παρίσι για να θεραπευτούν. Κι άλλες που έδιναν το… εισιτήριο σε δημότες της Αθήνας να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο εξωτερικό.
Στα παλαιότερα σωζόμενα Πρακτικά διαπιστώνει κανείς πως η φροντίδα για τη μερική ανακούφιση των παλαιών αγωνιστών του ’21 απασχόλησε τις συνεδριάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας, και μάλιστα κατά τη 18η συνεδρίαση τον Νοέμβριο του 1841 αποφασίστηκε η χορήγηση βοηθήματος για μερική αποκατάστασή τους.
Την ίδια στιγμή, μεγάλη είναι η συλλογή αρχείων που αφορούν τον Εθνικό Κήπο. Αξίζει να σημειωθεί πως το 2016 υπάλληλοι του Τμήματος Ιστορικού Αρχείου, φορώντας ειδικές στολές, μπήκαν στο Βοτανικό Μουσείο και απομάκρυναν το αρχειακό υλικό που ήταν σε πολύ κακή κατάσταση. «Το υλικό που πλέον έχουμε στη διάθεσή μας περιλαμβάνει σχέδια του Κήπου, τοπογραφικά αλλά και διοικητική αλληλογραφία από το 1927, χρονιά που συστάθηκε και η Επιτροπή Κήπων και Δενδροστοιχιών, η οποία είχε υπό την επίβλεψή της όχι μόνο τον Εθνικό Κήπο αλλά και το Πεδίον του Αρεως, μέχρι και τον κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου», σημειώνει η Β. Σφήκα.
Φωτογραφία από το αρχείο του ελληνικού τμήματος της Αμερικανικής Λεγεώνας, το οποίο τα μέλη δώρισαν στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων
Μεταξύ του χαρτώου Αρχείου, όμως, υπάρχουν και αντικείμενα -«μάρτυρες» της ιστορίας και λειτουργίας του Δήμου, όπως είναι ένα χρηματοκιβώτιο της δεκαετίας του 1930, το οποίο χρησιμοποιείτο κάποτε, ωστόσο βρέθηκε ξεχασμένο σε ένα από τα υπόγεια των τεχνικών υπηρεσιών. Αλλά και ο μύλος δημοτολογίου, μια μεταλλική κατασκευή, θα έλεγε κανείς ένα πρώιμο Excel, όπου αναρτούσαν τις καρτέλες με το όνομα του κάθε δημότη και τον αριθμό μητρώου. Ενώ το Τμήμα Αθηνών της Αμερικανικής Λεγεώνας, που ιδρύθηκε το 1927 από ομογενείς της Αμερικής, απόμαχους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δώρισε στην υπηρεσία του Δήμου Αθηναίων το Αρχείο του, το οποίο περιλαμβάνει φωτογραφίες, καρτέλες μελών, ακόμη και το αμερικανικό λάβαρο.
Δεν είναι λίγες οι φορές, πάντως, που ιστορικά τεκμήρια φτάνουν στο Αρχείο ύστερα από δωρεές φορέων, συλλόγων, ακόμη και ιδιωτών. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση ενός ηλικιωμένου από το Νυμφαίο Φλώρινας, ο οποίος πρόσφατα έστειλε στον δήμαρχο Αθηναίων δύο περιοδικά, ηλικίας… 90 ετών. Το ένα, δε, από τα δύο τεύχη του περιοδικού «Αθήναι» είχε ημερομηνία έκδοσης τον Δεκέμβριο του 1934 και ήταν επετειακό για τα 100 χρόνια από την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους.
Σύμφωνα με τη Βασιλική Σφήκα, το Αρχείο επιδιώκει να είναι ανοικτό και να αποκτήσει εξωστρεφή ταυτότητα, μέσω της πλήρους ψηφιοποίησης των τεκμηρίων αλλά και των συνεργασιών με πανεπιστημιακά ιδρύματα, ερευνητικά κέντρα και άλλους αρχειακούς φορείς, διοργανώνοντας εκδηλώσεις, εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράμματα και ψηφιακές παρουσιάσεις. «Στόχος μας είναι να φέρουμε την ιστορία της Αθήνας στον σύγχρονο δημόσιο διάλογο. Θέλουμε οι πολύτιμες πληροφορίες που διαφυλάσσουμε να γίνουν διεπιστημονικό εργαλείο για τους ερευνητές, πηγή έμπνευσης για τους δημιουργούς και αναπόσπαστο κομμάτιγνώσης για κάθε πολίτη».
Τόμος Πρακτικών Συνεδριάσεων Δημοτικού Συμβουλίου 1841. Πρώτος σωζόμενος. Είναι το παλαιότερο σωζόμενο βιβλίο Πρακτικών Δημοτικού Συμβουλίου της Αθήνας ως νεοσύστατης πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους. Ο πρώτος τόμος έχει ιδιαίτερη ιστορική αξία, καθώς φέρει μεταξύ άλλων την υπογραφή του Ιωάννη Μακρυγιάννη, ο οποίος υπήρξε ένας από τους πρώτους δημοτικούς συμβούλους της Αθήνας μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους
Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που τον περασμένο Ιούνιο πραγματοποιήθηκε έκθεση, στο πλαίσιο του ετήσιου εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Αρχείων. Η έκθεση «Αθήνα. Από Σελίδα σε Πόλη» παρουσίασε στο κοινό μια μοναδική διαδρομή στη μνήμη της πόλης, μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό και τις ιστορίες ανθρώπων που υπηρέτησαν στις δημόσιες υπηρεσίες.
Οπως είχε, μάλιστα, δηλώσει ο δήμαρχος Αθηναίων Χάρης Δούκας, «μέσα από την έκθεση για τα αρχεία του Δήμου ξετυλίγονται ιστορίες τριών διαφορετικών αιώνων. Στιγμές της καθημερινότητας, Πρακτικά Δημοτικών Συμβουλίων, έγγραφα, αντικείμενα και τεκμήρια από τη ζωή των δημοτών και του Δήμου, αλλά και η δράση ιστορικών προσωπικοτήτων, όπως ο στρατηγός Μακρυγιάννης και η Δούκισσα της Πλακεντίας, που έπαιξαν ρόλο σε δημοτικό επίπεδο, έρχονται για πρώτη φορά στο φως. Ολες οι φάσεις της Αθήνας τα τελευταία 190 χρόνια περνάνε από μπροστά μας σαν ταινία. Ενα σπάνιο υλικό προσβάσιμο και ανοιχτό σε όλους. Στόχος μας, η πλήρης ψηφιοποίησή του, ώστε να αποτελέσει ένα τεκμήριο της σπουδαίας ιστορίας της πόλης μας και να μείνει ως παρακαταθήκη για το μέλλον και τις επόμενες γενιές». Μάλιστα, η έκθεση αναμένεται να επαναληφθεί, κι αυτή τη φορά θα μεταφερθεί στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου, στην οδό Ακαδημίας.
Το αρχείο της Αθήνας στα σχολεία
Στο πλαίσιο της εξωστρέφειας, κατά την περσινή σχολική περίοδο, το Τμήμα σε συνεργασία με την Ελληνική Ενωση για την προώθηση της ρητορικής στην εκπαίδευση και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Δήμου Αθηναίων «Το παιδί, η πόλη και τα μνημεία», διοργάνωσε ένα πρωτοποριακό εκπαιδευτικό πρόγραμμα επισκεπτόμενο για πρώτη φορά δημοτικά σχολεία και γυμνάσια της Αθήνας, προκειμένου να παρουσιάσει με βιωματικό τρόπο τη σημασία της αρχειακής έρευνας και τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία.
Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου, δόθηκε η δυνατότητα σε μαθητές και μαθήτριες της ΣΤ΄ Δημοτικού και της Γ΄ Γυμνασίου να περιεργαστούν αρχειακά κουτιά με πρωτότυπο υλικό της εποχής. «Είχαμε συμπεριλάβει πρωτογενές υλικό, τεκμήρια από διαφορετικές εποχές, προϋπολογισμούς κι έτσι τα παιδιά έβλεπαν για παράδειγμα τι έξοδα είχε κάθε Αρχή», προσθέτει η Βασιλική Σφήκα.
Στη συνέχεια, και με αφορμή τα 50 χρόνια από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, οι μαθητές χωρισμένοι σε ομάδες κλήθηκαν να παρουσιάσουν μια προσομοίωση συνεδρίασης στο σήμερα, υποστηρίζοντας ή αντικρούοντας τις απόψεις που παρουσιάστηκαν στη συζήτηση ως προς τις σύγχρονες προκλήσεις της Δημοκρατίας και τον ρόλο των ενεργών δημοτών. «Τους παρουσιάσαμε μια συζήτηση του δημοτικού συμβουλίου του 1975 για το αν θα πρέπει τα βιβλία της δικτατορίας να καταστραφούν ή όχι, θέμα για το οποίο υπήρχε διχογνωμία».