- Advertisement -
Την Παρασκευή 28 Μαρτίου η ημέρα ήταν ηλιόλουστη στη Θεσσαλονίκη. Το βραδάκι ήταν τα εγκαίνια της Εκθεσης του Ξενή Σαχίνη, ομότιμου καθηγητή του Εικαστικού Τμήματος του ΑΠΘ, στο Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης. Με τίτλο Mémoire#oubli, Μνήμη#Λήθη («Μνήμη ενάντια στη λήθη», όπως «διάβασε» τον τίτλο ο ίδιος ο καλλιτέχνης στο μικρό του προλόγισμα ή «απέναντι στη λήθη» όπως σημειώνεται στο συνοδευτικό έντυπο της Εκθεσης) είχα ήδη ισχυρό κίνητρο να την επισκεφθώ, κι ας μη γνώριζα τον καλλιτέχνη.
Ο κύριος Jean-Luc Lavaud, γενικός πρόξενος της Γαλλίας, θύμισε στον εισαγωγικό λόγο του πως εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης ήταν το γαλλικό σχολείο της Mission Laïque, το οποίο έκλεισε μετά τον πόλεμο ελλείψει μαθητών. Μια αναμνηστική πλάκα που τοποθετήθηκε το 2003 στον εξωτερικό τοίχο του Ινστιτούτου θυμίζει την εκτόπιση κι εξόντωση των εβραίων μαθητών του. Αρα ο ίδιος ο τόπος της Εκθεσης είναι ένας τόπος μνήμης. Κι οι λέξεις οι ανάγλυφες στους λευκούς τοίχους, tolérance, transmettre, apprendre, voir, liberté, égalité πλαισιώνουν τα έργα με ισάριθμες έννοιες (ανοχή, μεταβιβάζω, μαθαίνω, βλέπω, ελευθερία, ισότητα).
i
Η πρώτη εντύπωση ήταν συγκλονιστική. Στην τεράστια αίθουσα του Γαλλικού Ινστιτούτου που φέρει τα ονόματα των επιφανών οικογενειών Dassault-Allatini, απλωνόταν ένα τεράστιο έργο, ζωγραφικό, χαρακτικό και γλυπτικό, με πολλές διαφορετικές ενότητες. Στην πλημμυρισμένη από κόσμο αίθουσα ένιωσα το πρώτο ξάφνιασμα, αλλά την επομένη επέστρεψα και είχα την τύχη να δω με ησυχία την Εκθεση με την πολύτιμη συντροφιά του κυρίου Ξενή Σαχίνη, που μου χάρισε γενναιόδωρα τον χρόνο του.
Ο ίδιος χαρακτήρισε το σύνολο του έργου που παρουσιάζεται στην Εκθεση ως το επιστέγασμα μιας πολύχρονης συναναστροφής με το ζήτημα του Ολοκαυτώματος. Το παρόν έργο πραγματοποιήθηκε ως επί το πλείστον τα τελευταία τρία χρόνια, αλλά υπάρχουν και πρώιμοι πίνακες από τη δεκαετία του ’80.
i
Πώς ξεκίνησαν όμως όλα αυτά; Φυσικά η μνήμη του Ολοκαυτώματος είναι μία μνήμη οικουμενική, και δεν χρειάζεται να έχει ιδιαίτερους λόγους όποιος τη μελετά, την προσεγγίζει ή τον εμπνέει. Επιπλέον η καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη αρκεί από μόνη της για να σφραγίσει με την αίσθηση της απώλειας έναν ευαίσθητο άνθρωπο. Ενίοτε λησμονούμε πως εκτός από όσους αδιαφόρησαν ή σιώπησαν, υπήρξαν και κάποιοι άλλοι, αυτοί που βίωσαν ως τραύμα αυτή την απώλεια και τους σημάδεψε. Οπως ο μικρός Γιώργος Ιωάννου, που χάνει τον γείτονά του τον Ιζο, και που θα κοιμηθεί την υπόλοιπη Κατοχή στο κρεβάτι του. Και που η πρώτη του ποιητική συλλογή το 1954, τα «Ηλιοτρόπια», περιέχουν μερικά εξαιρετικά ποιήματα.
Οπως μου αφηγήθηκε ο Ξενής Σαχίνης, σε βόλτες με τον πατέρα του, τον επίσης διακεκριμένο ζωγράφο Νικόλαο Σαχίνη (1924-1989), στα παιδικά του χρόνια, άκουγε συχνά ιστορίες για τον χαμό των Εβραίων της γενέθλιας πόλης του. Ο πατέρας του, φοιτητής Νομικής στα χρόνια της Κατοχής, είχε μια συμφοιτήτρια, τη Φλώρα Περαχιά, με την οποία ετοίμαζε μια εργασία. Την ημέρα της κοινής τους παρουσίασης όμως: «Η Φλώρα δεν ήρθε. Δεν ήρθε». Η απουσία αυτή στοίχειωσε τον πατέρα, που ζωγράφισε ένα πορτρέτο της και το τοποθέτησε στο δωμάτιο του γιου του. Οπως σημειώνει ο επιμελητής της Εκθεσης, ο ψυχίατρος και συγγραφέας Titus Milech: «Εκτοτε η Φλώρα είναι μέρος αναπόσπαστο της ζωής του Ξενή» («Το μπλε του Ξενή Σαχίνη», Πρόλογος. Συνοδευτικά κείμενα της Εκθεσης). Ολα αυτά τα χρόνια η οικογένεια Σαχίνη πίστευε πως η Φλώρα είχε χαθεί, και μόνο πρόσφατα, όταν ο πίνακας δωρήθηκε στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, έμαθε πως είχε επιζήσει.
i
Μεγαλώνοντας ο Ξ. Σαχίνης διάβασε, έμαθε, εμβάθυνε. Ηδη το 1982, φοιτητής της Καλών Τεχνών στο Παρίσι, ζωγραφίζει το πρώτο τρένο της εκτόπισης, το οποίο εκτίθεται και στην παρούσα Εκθεση. Κάνει εικόνα την εμβληματική θέση του τρένου σ’ αυτήν την ιστορία, πριν ακόμη προβληθεί η ταινία του Λανζμάν που θα φέρνει διαρκώς τα τρένα καταπάνω στον θεατή (πρώτη προβολή 1985). Η ευαισθητοποίησή του και η τόλμη του να αναμετρηθεί εικαστικά με το γεγονός συμβαδίζουν με τις απαρχές της δεκαετίας του ’80, που είναι διεθνώς η δεκαετία της μνήμης της Shoah ή του Ολοκαυτώματος, εποχή που καθιερώνονται και οι δύο όροι. Στην Ελλάδα θα χρειαστούμε τουλάχιστον μία δεκαετία ακόμη για να εντοπίσουμε της απαρχές ανάδυσης της οδυνηρής μνήμης της Γενοκτονίας των Εβραίων με τους όρους που αυτή είναι σήμερα αντιληπτή και άλλη μία για ν’ αρχίσει να εγγράφεται στη συλλογική μας μνήμη.
Επίσης θα επισκεφθεί επανειλημμένα το Αουσβιτς-Μπίρκενου. Γι’ αυτό η ματιά του, ματιά ευρωπαίου καλλιτέχνη, αγκαλιάζει το γεγονός στη διεθνή του διάσταση. Δεν υπάρχουν πολλές αναφορές στη Θεσσαλονίκη, όπως θα περίμενε ίσως κανείς. Δεν μένει στο τοπικό δράμα, απλώνει τη ματιά του στους τόπους όπου συνέβη το κατ’ εξοχήν ευρωπαϊκό γεγονός, όπως έχει χαρακτηριστεί από την Ανέτ Βιβιορκά η Shoah. Τρία μόνο έργα αφορούν την Ελλάδα. Πρόκειται για μία εγκατάσταση, όπου ένα πλοίο κομμένο στη μέση είναι καθηλωμένο στον βυθό. Από πάνω κυματίζει το Αιγαίο… Σαν γροθιά στο στομάχι, το «Τάναϊς», το πλοίο που βυθίστηκε από βρετανικές τορπίλες στ’ ανοιχτά της Σαντορίνης, παρασέρνοντας στον βυθό του τους Εβραίους της Κρήτης τον Ιούνιο του 1944, υποδέχεται τον επισκέπτη. Ετσι έγινε και ο βυθός του Αιγαίου τόπος μνήμης του Ολοκαυτώματος, αυτός ο βυθός στον οποίο καταλήγουν άνθρωποι που προσπαθούν να διαφύγουν και στις μέρες μας. Ενα γλυπτό που συνδυάζει τον σταυρό και το αστέρι του Δαβίδ τιμά τους έλληνες Δικαίους των Εθνών, όσους με κίνδυνο της ζωής τους έσωσαν Εβραίους στην Κατοχή. Και μία μεγάλη εγκατάσταση δείχνει ένα γυμνό απροστάτευτο γυναίκειο σώμα, στα κρύα και λευκά πλακάκια ενός χειρουργικού τραπεζιού. Είναι η Θεσσαλονικιά Ελβίρα Αμάρ, που την ιστορία της διέσωσε ο καθ. Joachim Lang (τίτλος έργου «Η Ελβίρα στο τραπέζι ανατομίας του γιατρού Α. Χιρτ»)
Εχει εξαιρετικό ενδιαφέρον η απεικόνιση συγκεκριμένων πτυχών, στιγμών, τόπων ή προσώπων. Συχνά με αναφορά εντός ή εκτός του έργου. Οπως οι ξυλογραφίες με τα πορτρέτα των δημίων. Το όνομα του καθενός και της καθεμίας, όπως και το στρατόπεδο όπου είχε δράσει, αποτελούν μέρος του έργου. O Paul Blobel, έργο που κοσμεί την αφίσα την Εκθεσης, ήταν αργηγός στα Einsatzgruppe, τις ειδικές ομάδες που εξολόθρευαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους με πυροβόλο όπλο στις χώρες της Σοβιετικής Ενωσης. Ο δωδεκάχρονος Kleine Kiepoura, που ήταν στην Μπούνα Μόνοβιτς, είναι γνωστός από τον Πρίμο Λέβι, ο οποίος δίνει μια τρομερή περιγραφή του στην Ανακωχή (σ. 27). Η φοβερή κάπο στο στρατόπεδο γυναικών στο Ράβενσμπρυκ, η Maria Mandel, και άλλοι ακόμη, φτιάχνουν τον τοίχο των θυτών. Τέλος, στο βάθος της αίθουσας δεσπόζουν πέντε μεγάλα έργα, σχέδια με ηλεκτροκόλληση σε λαμαρίνα. Το κεντρικό έχει τίτλο «Ο μακάβριος χορός του καπνού». Οπως μου εξήγησε ο ίδιος, με την τεχνική αυτή το έργο μένει ανεπηρέαστο από τον χρόνο κι η μνήμη γίνεται ανεξίτηλη.
Ας αναφερθώ, τέλος, στα φυλάκια της μνήμης, ανοιχτά κουτιά με ένα αντικείμενο μέσα το καθένα, και στην εντυπωσιακή σειρά σχεδίων με μελάνι διαρκείας σε ένα χαρακτηριστικό μπλε, που δεσπόζουν καλύπτοντας έναν μεγάλο τοίχο.
i
Ο Ξενής Σαχίνης αποτόλμησε να αποδώσει εικαστικά τη δική του αίσθηση του ζητήματος, παραβιάζοντας γόνιμα το ταμπού του μη-αναπαραστάσιμου του θέματος. Ακριβώς όπως τα μεγάλα κείμενα, ποίηση ή πεζό, παραβιάζουν το ταμπού του «ανείπωτου», υπερβάσεις δίχως τις οποίες δεν θα είχαμε ούτε λόγο ούτε τέχνη. Και χαράσσουν ένα ίχνος δυνατό της μνήμης, ένα χαράκωμα απέναντι στη λήθη. Το έργο του Σαχίνη εγγράφεται πλέον ως μια σημαντική ψηφίδα στο πελώριο ψηφιδωτό της πολιτισμικής μνήμης του Ολοκαυτώματος.
Comments are closed.