«Είμαι εναντίον των “κίτρινων” ντοκιμαντέρ»

Γυναίκες κλεισμένες μέσα σε μια στενή, σκοτεινή καλύβα φροντίζουν, απαλά, υπομονετικά, το γυμνό σώμα τους και συγχρόνως αναπολούν στιγμές της ζωής τους ή μιλούν για πολύ δυσάρεστες καταστάσεις. Ενας βιασμός, μια περίπτωση ενδοοικογενειακής βίας, μια γυναίκα που είχε φτάσει στο σημείο να θέλει τον θάνατο της μητέρας της… Βρισκόμαστε μέσα στο περιβάλλον μιας από τις αρκετές «καπνιστές σάουνες» που υπάρχουν σήμερα στην Εσθονία και παρακολουθούμε το ντοκιμαντέρ «Η αδελφότητα της καπνιστής σάουνας» (Savvusanna sõsarad) χάρη στο οποίο η δημιουργός του, η Εσθονή Ανα Χιντς, κέρδισε το βραβείο σκηνοθεσίας στο φετινό Φεστιβάλ του Σάντανς. Η Χιντς, που γεννήθηκε το 1982 στην Ταρτού της Εσθονίας, ήταν ένα από τα πρόσωπα που επισκέφθηκαν το τελευταίο Φεστιβάλ Κινηματογράφου «Νύχτες Πρεμιέρας» της Αθήνας για την παρουσίαση της ταινίας της, η οποία προβάλλεται στις αίθουσες από τη Filmtrade.

«Οι ρίζες μου βρίσκονται στη Nοτιοανατολική Εσθονία όπου αυτές οι κατά κάποιον τρόπο πνευματικές – πολιτισμικές πρακτικές στις καπνιστές σάουνες παραμένουν ζωντανές» είπε η Χιντς. «Ενώ σε διάφορα σημεία της Εσθονίας καπνιστές σάουνες εξακολουθούν να υπάρχουν, αυτή η παράδοση μοιάζει κάπως εξαφανισμένη. Μπορεί κάθε άτομο ξεχωριστά να αντιμετωπίζει τη σάουνα σαν μια τελετουργική διαδικασία για τον εαυτό του, αλλά στην πραγματικότητα η παράδοση έχει να κάνει με τη συλλογικότητα, χρησιμοποιείται ειδικό λεξιλόγιο, γίνονται συγκεκριμένες πράξεις κ.ο.κ. Η σάουνα είναι πραγματικά ένας ζωντανός οργανισμός. Τον χαιρετάς όταν μπαίνεις μέσα του. Οπως χαιρετηθήκαμε εμείς τώρα που γνωριστήκαμε».

Στην περίπτωσή της, ήταν η γιαγιά της που της μετέφερε την παράδοση της καπνιστής σάουνας. «Υπήρξε θεραπεύτρια και σε εκείνη οφείλω τις γνώσεις της πνευματικότητας αλλά και της κατανόησης του τρόπου λειτουργίας της καπνιστής σάουνας. Ανήκει σε ένα μεγαλύτερο πνευματικό σύστημα πίστης, το οποίο κατά κάποιον τρόπο είναι συνδεδεμένο με τη φύση. Εχουμε μια ιδιαίτερη κατανόηση της αίσθησης του χρόνου, ο οποίος δεν θεωρείται γραμμικός αλλά κυκλικός». Αυτή η κυκλική δομή ήταν το θέμα που ήθελε να περάσει στην ταινία, «να μεταφέρω στον θεατή την αίσθηση της μη ύπαρξης του χρόνου» όπως είπε. «Αυτό βρίσκεται εντελώς μέσα στο πνεύμα της όλης τελετουργίας. Κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου, για παράδειγμα, πιστεύουμε ότι οι πρόγονοί μας έρχονται σε επαφή μαζί μας, ότι μας επισκέπτονται. Η καπνιστή σάουνα είναι ένα σημείο συνάντησης του παρελθόντος με το μέλλον».

Στην ταινία βλέπουμε το περιβάλλον μιας καπνιστής σάουνας, όμως τα γυρίσματα έγιναν σε πέντε από τις αρκετές σάουνες που υπάρχουν στην Εσθονία. «Οι σάουνες ανήκουν πλέον στην πολιτιστική κληρονομιά της UNESCO και αυτό το θεωρώ πολύ καλό γιατί έτσι η παράδοση μπορεί να παραμείνει ζωντανή. Ολόκληρος ο πληθυσμός της Εσθονίας είναι περίπου 1,3 εκατομμύρια άνθρωποι και αυτή η παράδοση διατηρείται στο νοτιοανατολικό τμήμα της χώρας που αγγίζει μάξιμουμ τους 50.000 ανθρώπους».

Το γυμνό σώμα

Το επίτευγμα της ταινίας είναι ότι ενώ αφορά μια κουλτούρα με την οποία πολύς κόσμος δεν είναι εξοικειωμένος, ο τρόπος με τον οποίο η Χιντς κινηματογραφεί το θέμα μπορεί να φέρει κάθε θεατή κοντά του. Βλέπουμε σώματα σε σκιές, σπανίως τα πρόσωπα των ανθρώπων και ακούμε τις ιστορίες να λέγονται με απλότητα, χωρίς καμία επιτήδευση. «Αρκετοί λόγοι με οδήγησαν στην απόφαση να κινηματογραφήσω το θέμα έτσι όπως το είδατε» είπε η σκηνοθέτρια. «Κατ’ αρχάς η φωτογραφία με ενδιαφέρει πάρα πολύ και η διεύθυνση φωτογραφίας στον κινηματογράφο ακόμα περισσότερο. Επίσης, για εμένα, το πού τοποθετούμε την κάμερα δεν είναι ποτέ μια αντικειμενική απόφαση – παρά μόνο υποκειμενική. Η κάμερα έχει βλέμμα και είναι το δικό μας βλέμμα, του σκηνοθέτη. Ποιο είναι λοιπόν αυτό το βλέμμα;» λέει η Χιντς. Γνωρίζοντας μόνο ότι σε καμία περίπτωση δεν ήθελε το βλέμμα αυτό να είναι ηδονοβλεπτικό, η σκηνοθέτρια δούλεψε πρώτα πάνω στο ίδιο της το σώμα κινηματογραφώντας το γυμνό. «Ηθελα να φτιάξω κάτι πέρα για πέρα οργανικό και όχι μια ταινία «πεθαμένης τέχνης» που δεν θα ταίριαζε καθόλου στο γούστο και στην αισθητική μου. Και είμαι εναντίον μιας τακτικής στο ντοκιμαντέρ που έχει να κάνει με το ξεγέλασμα των ανθρώπων που κτηματογραφούνται για να πάρει ο σκηνοθέτης αυτό που θέλεις, κάτι που δυστυχώς διδάσκεται στις σχολές. Αυτό είναι ντοκιμαντέρ-κίτρινη δημοσιογραφία και δεν με βρίσκει καθόλου σύμφωνη».

Oταν πριν από επτά χρόνια άρχισαν τα γυρίσματα της ταινίας «Η αδελφότητα της καπνιστής σάουνας», το κίνημα #MeToo δεν είχε ακόμη γεννηθεί και πολλές γυναίκες δεν ήθελαν να δείξουν το πρόσωπό τους στην ταινία. Μάλιστα, στην αρχή αυτό ήταν ένα πρόβλημα για την Ανα Χιντς σε ό,τι αφορά την κρατική χρηματοδότηση της ταινίας. Oμως τελικά το γεγονός ότι οι γυναίκες δεν ήθελαν να δείξουν τα πρόσωπά τους προκάλεσε το ενδιαφέρον στη Χιντς καλλιτεχνικά αλλά και συμβολικά. «Με το να μη δείξω τα πρόσωπα των γυναικών, εκτός από μιας, που ήθελε, βρήκα το ύφος που ταίριαζε στην ταινία. Ακόμα και αυτή η γυναίκα που βλέπουμε το πρόσωπό της, παρουσιάζεται με πολύ συγκεκριμένο τρόπο, ως ακροάτρια των όσων λέγονται, άρα κατά κάποιον τρόπο ταυτίζεται με τον θεατή». Η Ανα Χιντς επιμένει, «το μυστικό στην κινηματογραφία είναι η παρόρμηση. Δεν πρέπει να εγκλωβιζόμαστε μέσα σε κουτιά αλλά να είμαστε ελεύθεροι να εκφραστούμε ακριβώς όπως αισθανόμαστε εκείνη τη στιγμή».